Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa

Front Matter

2023-09-15T14:08:55+02:00

Back Matter

2023-09-18T14:09:34+02:00

Słowo od wydawcy

2023-09-15T14:09:45+02:00

A Word from the Publisher

2023-09-15T14:34:03+02:00

Polskie badania nad socjotopografią miast w epoce przedprzemysłowej

2023-09-15T14:35:39+02:00

Celem prezentowanego artykułu jest przedstawienie zarysu historii i najważniejszych wyników polskich badań nad socjotopografią miast w epoce przedprzemysłowej. W pierwszej części autor analizuje międzynarodowy kontekst badawczy. Wskazuje na intensywnie rozwijające się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku badania nad socjotopografią miast niemieckich, których efektem były także interdyscyplinarne studia metodologiczne autorstwa Dietricha Deneckego i Rolfa Hammela-Kiesowa. Zaangażowanie polskich historyków w projekty badawcze realizowane przez Commission Internationale pour l’Histoire des Villes pobudziło do rozpoczęcia badań nad socjotopografią w Polsce. Po raz pierwszy problematyka ta została podjęta na konferencji zorganizowanej w Toruniu w 1974 roku. Apogeum polskich badań nad socjotopografią miast epoki przedprzemysłowej przypadło na lata dziewięćdziesiąte XX wieku i pierwsze lata nowego tysiąclecia. Największym zainteresowaniem badaczy cieszyły się miasta duże (Toruń, Elbląg, Poznań, Wrocław) oraz średnie (Sieradz, Chełmno, Świdnica, Grodno). Od lat osiemdziesiątych XX wieku obserwowany jest wyraźny postęp metodologiczny badań, który przejawia się w rozbudowie katalogu cech społecznych i precyzji ich lokalizacji w przestrzeni miejskiej oraz włączaniu do analizy danych pozyskiwanych z badań urbanistycznych i archeologicznych. Obowiązującym już od lat dziewięćdziesiątych XX wieku standardem jest prowadzenie badań na poziomie parceli lub domu. W prezentowanej analizie porównawczej wyników dotychczasowych badań socjotopograficznych autor koncentruje się na modelach dystrybucji cech statusu zawodowego i społecznego w przestrzeni miejskiej oraz na przesłankach społecznego wartościowania przestrzeni.

Socjotopografia Krakowa 1257–1939. Program naukowy Muzeum Krakowa. Geneza, zakres, perspektywy

2023-09-15T14:42:08+02:00

Artykuł stanowi wprowadzenie do wpisanego do planów działalności badawczej Muzeum Krakowa nowego programu naukowego poświęconego socjotopografii Krakowa. Tekst podejmuje próbę wyjaśnienia, dlaczego muzeum, jednostka, której praca naukowa tradycyjnie koncentruje się na zbiorach muzealnych, wkracza na obszary badawcze zasadniczo kojarzone z instytucjami akademickimi. Decyzja wynika z dwóch okoliczności. Po pierwsze, w świetle nowych aktów konstytutywnych dla muzeów na świecie, w tym przede wszystkim w świetle nowej definicji ICOM (przyjętej 24 sierpnia 2022 roku w Pradze), obserwujemy wyraźny zwrot w działalności muzeów od koncentracji na kolekcjach do wyznaczenia prymarnej pozycji publiczności. Nowy program badawczy – co wyraża m.in. jego nazwa – wprowadza w obszar refleksji na miastem kontekst społeczny, którego rozpoznanie należy uznać za ważny, współczesny cel działania muzeów. Po drugie, współczesne badania socjotopograficzne, wnoszące do naukowego dyskursu nad miastami istotny ferment, opierają sią niemal wyłącznie na źródłach pisanych, gubiąc z pola widzenia dziedzictwo kultury materialnej, którego dysponentami są zazwyczaj muzea. Oba przytoczone argumenty leżą u podstaw decyzji o realizacji przez Muzeum Krakowa wieloletniego programu badawczego.

Ulica Grodzka w Krakowie w 1900 roku. Wstęp do badań socjotopograficznych

2023-09-15T14:55:49+02:00

Artykuł stanowi próbę zmierzenia się z zagadnieniem socjotopografii ulicy Grodzkiej w 1900 roku. W historiografii niewiele jest prac z tej dyscypliny poświęconych poszczególnym ulicom czy też dzielnicom Krakowa w XIX i XX wieku. Niniejszy tekst stanowi zatem przyczynek do szerszych badań, których założeniem jest historyczna rekonstrukcja układu przestrzennego miasta i zamieszkującej go ludności, pozwalająca na odkrycie jak największej liczby cech społecznych przestrzeni i jej waloryzację oraz na obserwację zmian w krajobrazie naturalnym i kulturalnym miasta. W tym wypadku przyjrzano się mieszkańcom jednej z najważniejszych ulic miasta w konkretnym momencie historycznym. Skupiono się głównie na strukturze społeczno-zawodowej mieszkańców, a nie na cechach zabudowy i jej zmianach. Kim był więc typowy mieszkaniec ulicy Grodzkiej? Kobieta – katoliczką pochodzącą z Krakowa lub miejscowości oddalonych od miasta o kilkadziesiąt kilometrów, zamężną lub stanu wolnego, niepracującą lub pracującą jako służąca lub w handlu i usługach. Mężczyzna – wolny, katolik, zawodowo związany z rzemiosłem lub kupiectwem, pochodził z Krakowa lub przybył z miejscowości otaczających miasto w promieniu kilkudziesięciu kilometrów. Przyjrzano się również przedsiębiorstwom handlowym i rzemieślniczym mieszczącym się przy omawianej ulicy. Wśród licznych punktów handlowych i rzemieślniczych zauważono ścisłą specjalizację branżową. Przy ulicy Grodzkiej w największej liczbie mieściły się przedsiębiorstwa konfekcyjne, galanteryjne, obuwnicze, składy tkanin i futer oraz zakłady krawieckie. Poza tym im bliżej Rynku Głównego, tym więcej występowało sklepów z luksusowymi artykułami jubilerskimi, zegarmistrzowskimi czy też konfekcyjnymi, a im bliżej Stradomia, tym więcej lokali z towarami technicznymi, budowlanymi, żelaznymi i norymberskimi oraz spożywczymi.

Plac Nowy krakowskiego Kazimierza. Zapis historii od XIV do XX wieku

2023-09-15T15:07:11+02:00

Dzisiejsza forma placu Nowego, ukształtowana w skali dwuwymiarowej około 1873 roku, a trójwymiarowej – z wysoka zabudowa w pierzejach i Okrąglakiem w centrum – na przełomie XIX i XX wieku, jest wypadkową przekształceń następujących w ciągu wieków. Zasadnicze znaczenie miał układ urbanistyczny Kazimierza wytyczony w wyniku lokacji miasta w 1335 roku. Nie mniejszą rolę odegrało włączenie doń Bawołu (1340) i budowa muru obronnego, którego linia zdeterminowała północną pierzeję dzisiejszego placu. Zagospodarowanie terenów pomiędzy działkami po północnej stronie dzisiejszej ulicy Józefa (pierwotnej Sukienniczej, od przełomu XV i XVI wieku Żydowskiej) wprowadziło tu na przełomie średniowiecza i nowożytności szereg nowych funkcji i budowli, m.in. topnię złota cechu krakowskich złotników zwana huta (sytuacja odpowiadającą dzisiejszej posesji Centrum Kultury Żydowskiej przy ulicy Meiselsa 17 / plac Nowy) oraz dwór Jordanów z budynkiem w rejonie dzisiejszego placu Nowego 3 (pierzeja południowa) i ogrodem zajmującym zachodnią część obecnego placu. Jego zachodnią pierzeję zdeterminował kanał zbierający nieczystości z klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich i przyległych kamienic, mający ujście do dawnego koryta Wisły (Starej) za murem obronnym miasta. Kolejny ważny etap to włączenie omawianego terenu do kazimierskiego Miasta Żydowskiego w ramach jego ostatniego poszerzenia dokonanego w 1608 roku. Pojawiająca się wówczas nazwa miejscowa – area nova Iudaeorum – trafić miała z czasem do dzisiejszej nazwy placu. Owa area traktowana była jako rezerwa dla zabudowy drewnianej, kształtowanej przez uboższych mieszkańców, zachowanej jeszcze w XIX wieku, znanej z archiwalnych planów i rysunków krakowskich artystów. Nowoczesne plany urbanistyczne zakładające – bezskutecznie – likwidację zabudowy drewnianej na rzecz murowanej przyniosły lata Wolnego Miasta Krakowa (1815–1846). Ówczesne koncepcje urbanistyczne doczekały się realizacji w dobie autonomii galicyjskiej (1867–1918) w postaci wspomnianych działań z około 1873 roku i z przełomu XIX i XX wieku. Tragedia Holokaustu przyniosła całkowitą zmianę społecznego charakteru tej dawnej żydowskiej części Krakowa. Dawna architektura zachowana tu jest znacznie lepiej niż przy sąsiedniej ulicy Kupa. Nie przepadł zatem nastrój tej enklawy, której tradycję podtrzymuje wspomniane Centrum Kultury Żydowskiej w bet ha-midraszu Bne Emuna. Wśród starszych mieszkańców przetrwała dawna, nieoficjalna nazwa placu Nowego: plac Żydowski. Kultywowanie tej tradycji i pamięci jest dzisiaj wyzwaniem z zakresu niematerialnych wartości kulturowych, istotniejszym nawet od utrzymywania zabytkowej substancji.

Usuwanie komunistycznych patronów ulic

2023-09-18T09:56:49+02:00

W artykule opisano proces dekomunizacji przestrzeni publicznej Krakowa przeprowadzony przez Radę Miasta Krakowa I kadencji (1990–1994). Radni przywrócili poprzednie, przedwojenne nazwy kilkudziesięciu ulicom i usunęli ponad sto nazw gloryfikujacych ludzi, wydarzenia, daty ważne dla komunizmu i wprowadzone do przestrzeni publicznej w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przez władze lokalne pochodzące z nadania partyjnego. Mimo wykonania bardzo dobrej i rzetelnej pracy przez głównych autorów zmian – radnych i członków spoza Rady Miasta, działających w ramach powołanej uchwałą nr III/22/90 Rady Miasta Krakowa z 6 lipca 1990 roku Komisji Nadzwyczajnej ds. Pomników, Tablic oraz Nazewnictwa Ulic, Placów i Mostów w Krakowie (istniejącej do 31 grudnia 1990 roku) – nie ustrzeżono się drobnych błędów. Częściowo je naprawiono, ale niektóre nadal istnieją. W artykule przedstawiono chronologie wydarzeń, kulisy pracy komisji, mechanizm konsultacji społecznych z mieszkańcami, a także dylematy, które musieli rozstrzygnąć radni, polegające na wyborze patronów do zmiany i zaproponowaniu nowych. Efekty pracy komisji widać do dzisiaj, nazwy są używane przez mieszkańców, a ustawa dekomunizacyjna z 2016 roku miała zastosowanie w Krakowie jedynie do 7–10 przypadków, co przy skali około 2,4 tysiąca ówczesnych nazw ulic pokazuje, jak dużą pracę wykonali członkowie komisji oraz radni I kadencji odrodzonego samorządu.

Nieznany mur obronny partii przedlokacyjnego Kazimierza

2023-09-18T10:16:06+02:00

W trakcie badań archeologicznych i architektonicznych prowadzonych w latach 2019–2021 w związku z wymianą nawierzchni ulicy Krakowskiej w Krakowie w partii skrzyżowania tej ulicy z ulica Rabina Meiselsa podczas odsłaniania fragmentu muru obronnego Kazimierza natrafiono na wcześniejszy mur o przebiegu doń prostopadłym. Odsłonięty odcinek muru, wykonany z warstwowanego wapienia łamanego, przebiega równolegle do pierzei ulicy Krakowskiej w dwóch trzech szerokości tej ulicy. Ma on grubość około 1,5 łokcia (około 90 cm), co świadczy pośrednio o jego wysokości. Odsłonięta na długości blisko 60 m korona odcinka muru posiada kontynuacje ku południowi i północnemu wschodowi, bowiem od północy odgina się on ku wschodowi, zapewne równolegle do koryta Starej Wisły. Relacje stratygraficzne warstwowanego muru odsłoniętego w ulicy, prostopadłego do muru obronnego Kazimierza, jednoznacznie dowodzą niejednoczesności ich budowy. Mur obronny Kazimierza dostawiony jest prostopadle do muru w obecnej ulicy Krakowskiej, a wyżej wymurowany – w poprzek, na jego starszej koronie, ponadto różnią się one doborem materiału budowlanego, sposobem jego użycia i technologią budowy. Przyjęto zatem tezę, że odsłonięte obecnie pozostałości muru w ulicy Krakowskiej to zachowana dolna partia muru ograniczającego od zachodu zabudowę przedlokacyjnego Kazimierza. Mur ten zapewne jest efektem inwestycyjnym jednostki osadniczej istniejącej na omawianym terenie, a przekształconej wskutek parcelacji w trakcie lokacji Kazimierza w 1335 roku. Od zachodu omawiany mur wybudowano w linii odcinka starego szlaku handlowego, tzw. drogi solnej wiodącej przez Wieliczkę i Bochnię na Węgry. Odcinek ten, nazwany później ulica Krakowska, stanowił główną oś lokacyjnego Kazimierza i według niej m.in. dokonano tyczenia rynku, ulic i rozmierzania bloków przyszłej zabudowy. Powstanie otoczonej murem jednostki osadniczej bezpośrednio przy szlaku handlowym, bez jego włączania w obręb murów, świadczyć może o przemyślanej i zorganizowanej działalności inwestycyjnej, odmiennie niż ma to miejsce w naturalnych, sukcesywnie wykształcających się układach owalnicowych. Kwestie przebiegu muru na całej jego długości, a także obecności na omawianym terenie jednostki osadniczej istniejącej przed lokacją Kazimierza wyjaśnić mogą przyszłe badania archeologiczne. Odkryty, nieznany wcześniej mur przedlokacyjny jest interesującym świadectwem pierwotnych zamierzeń i możliwości związanych z procesem powstania Kazimierza. Dokonane odkrycia weryfikują dotychczasową wiedzę na temat niektórych elementów rekonstruowanej sytuacji i kształtu średniowiecznego Kazimierza w tym rejonie. Przyjęto bowiem, że wcześniejsze osady funkcjonujące na wyspie wiślanej skupiały się przy kościołach św. Michała i św. Stanisława na Skałce oraz św. Jakuba Apostoła, a także przy kościele św. Wawrzyńca na Bawole. Na temat przedlokacyjnej zabudowy w omawianej partii terenu brak jest wzmianek w literaturze przedmiotu.

Walery Maliszewski (1836–1885) – nie tylko fotograf Krakowa

2023-09-18T11:02:30+02:00

Walery Maliszewski (ur. 27 stycznia 1836 roku w Krakowie, zm. 30 maja 1885 roku tamże) był synem Tomasza i Elżbiety z Taronich. Początkowo wykonywał zawód cukiernika, a prawdopodobnie na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku zajął się fotografią. W literaturze podaje się, że jako dagerotypista działał od 1848 roku, co jest z pewnością informacją błędną. Druga data wyznaczana jako początek jego działalności fotograficznej – rok 1856 – również nie znajduje potwierdzenia. Wiele kwestii nadal pozostaje niejasnych, m.in. pytanie o jego związek z zakładem „J. Maliszewski & Co”, czynnym w Krakowie w latach sześćdziesiątych XIX wieku. Maliszewski swoje atelier prowadził co najmniej od drugiej połowy lat sześćdziesiątych przy Nowym Świecie 166 (obecnie ul. Straszewskiego 9). Zapewne w 1870 roku przeniósł je na Mały Rynek 430 (obecnie nr 7), gdzie przez krótki czas miał wspólnika Marcelego Rzymkowskiego. Zapewne od 1871 roku zakład prowadził jedynie pod własnym nazwiskiem, a nie później niż w 1880 roku przeprowadził się na ulicę Szewską 228 (obecnie nr 21). Od 1869 roku bezskutecznie próbował otworzyć filię swojego zakładu w Krynicy, udało mu się to natomiast w Iwoniczu, gdzie działał zapewne od lat siedemdziesiątych do 1885 roku. Maliszewski posługiwał się techniką typową dla swoich czasów – używał negatywów kolodionowych, z których wykonywał odbitki na papierze albuminowym. Sygnował je w sposób zgodny z powszechną wówczas praktyką, a więc za pomocą tzw. winiet, a także innych napisów i pieczęci. Jego zakład jest najbardziej znany z fotografii Krakowa, które wykonywał przede wszystkim w formie stereopar i w formacie carte-de-visite. Fotografował Stare Miasto, Wawel, rzadziej Kazimierz czy Zwierzyniec. Obok typowych ujęć pojedynczych budowli często wykonywał również szersze kadry, obejmujące większy fragment zabudowy, ulice albo plac. Niektóre ujęcia świadczą, że od walorów czysto dokumentacyjnych ważniejsze bywało dla niego uzyskanie efektu malowniczości. Maliszewski wykonywał również portrety i tzw. typy ludowe, ukazujące mieszkańców Krakowa i okolic, Łemków, Rusinów i Romów. W swoim dorobku miał także fotograficzne reprodukcje prac Maksymiliana Cerchy, które w 1868 roku miały być wydane w formie albumu, co jednak prawdopodobnie nie doszło do skutku. Maliszewski był również autorem kalendarzy fotograficznych na lata 1867 i 1868, będących fotomontażami złożonymi z wielu grafik i zdjęć Krakowa. W podobny sposób skomponowane zostały inne fotografie z jego zakładu: Pamiątka z Krakowa oraz Pamiątka z Krynicy. Oprócz wykonywania zdjęć Maliszewski urządzał również pokazy fotografii przywiezionych z zagranicy, przedstawiających głównie widoki wystaw światowych. Pierwszą taką wystawę zorganizował w Krakowie na przełomie 1867 i 1868 roku, ostatnią – w 1878 roku w Warszawie.

Krakowski adwokat Bolesław Rozmarynowicz (1891–1959) – między światopoglądowym oporem a przystosowaniem

2023-09-18T11:26:12+02:00

Artykuł dotyczy krakowskiego adwokata Bolesława Rozmarynowicza (1891–1959), którego życie przypadło na przełomowe momenty w historii Polski, począwszy od nauki w jeszcze zaborczych, ale autonomicznych szkołach galicyjskich, przez aktywne uczestnictwo jako żołnierza w I wojnie światowej w zbrojnym odzyskiwaniu przez Polskę niepodległości, partycypacje w życiu społeczno-politycznym Drugiej Rzeczypospolitej, a skończywszy na doświadczeniu totalitaryzmów niemieckiego i sowieckiego. Postać tego przedstawiciela krakowskiej inteligencji symbolizuje doświadczenie pewnego pokolenia, które przeżyło ważne i dramatyczne momenty zarówno w swojej osobistej historii, jak i historii społeczeństwa i narodu. Autor próbuje uchwycić postawę, zachowanie, opinię i światopogląd bohatera. Przedstawia m.in. jego położenie społeczne, ekonomiczne, polityczne na tle funkcjonującego Krakowa w okresie międzywojennym z jego problemami, niedomaganiami i wpływem ogólnokrajowej polityki na politykę samorządową, w której odnajdują się lub nie poszczególne jednostki. W tym kontekście przedstawiono wybory, jakich dokonał Rozmarynowicz. Pokazano zderzenie i wciąganie społeczeństwa oraz poszczególnych jednostek w machiny państw totalitarnych – tu doświadczenie jego pobytu w więzieniach i w KL Auschwitz, odnajdywanie się w tych niezwykle trudnych przestrzeniach. W końcu też konfrontacje światopoglądu chrześcijańskiego i nauczania społecznego Kościoła katolickiego z zastaną i gwałtownie zmieniająca się sytuacją społeczno-polityczną i egzystencjalną.

Muzeum Politechniki Krakowskiej – w poszukiwaniu własnej tożsamości

2023-09-18T11:51:46+02:00

W artykule omówiono genezę i zarys 19-letniej działalności Muzeum Politechniki Krakowskiej. Autorzy, sięgając do historycznych, wspólnych źródeł muzeów i uczelni, próbują określić tożsamość jednostki należącej do specyficznej grupy muzeów uczelnianych, działających na pograniczu nauk humanistycznych i przyrodniczych. Istotnym elementem jest opis powstania uczelni przed 70 laty w wyniku wsparcia środowiska akademickiego, z którego Politechnika Krakowska się wywodzi. Kraków jest miastem nauki i sztuki, a zarazem metropolią o wieloletniej tradycji przemysłowej, co wysuwa na plan pierwszy społeczne aspekty akceptacji działalności Muzeum zarówno w skali uczelni, jak i całego środowiska miejskiego.

Gotycki kielich ze zbiorów Muzeum Krakowa

2023-09-18T12:10:10+02:00

W artykule podjęto próbę charakterystyki średniowiecznego kielicha, który od 1980 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Krakowa. Do tej pory naczynie nie było opracowane, a informacje o nim podano w karcie inwentarzowej ze znakiem zapytania. Autorce artykułu udało się ustalić kilka informacji dotyczących historii obiektu, a także osadzić zabytek w szerszym kontekście. Dzięki inskrypcjom na odwrocie stopy wiadomo, że pierwotnie kielich fundowano do kaplicy w kościele w Drewnicy (możliwe, że pod wezwaniem Trójcy Świętej), natomiast później zmieniono miejsce jego przechowywania na zbór w Bogatce (za czasów pastora Mateusza Müllera). Za określeniem naczynia jako przykładu gotyckiego złotnictwa z terenu Pomorza Gdańskiego przemawia także jego uproszczona forma (gładka stopa, pozbawiona koszyczka czara, spłaszczony nodus z sześcioma rombowymi guzami z napisem ihesus) i sposób dekoracji (brak ornamentacji, schematyczne przedstawienie Trójcy Świętej w typie ikonograficznym Pietas Domini). Cechy te, a także podobieństwo do kielicha z Radzynia Chełmińskiego pozwalają zadatować muzealny kielich na drugą ćwierć XV wieku, bliżej połowy stulecia, i łączyć jego formę z wzorami najskromniejszej odmiany kielichów pruskich.

Sybir i Syberia – kształtowanie pamięci wielokierunkowej w Muzeum Pamięci Sybiru

2023-09-18T13:05:06+02:00

Centrum Dialogu Przełomy w Szczecinie – muzeum informacyjne?

2023-09-18T13:14:40+02:00

Brak abstraktu dla tego artykułu.

Kamila Follprecht, Karolina Zięba, Paweł Ząbczyński: Na drodze do współczesności. Archiwum Narodowe w Krakowie. Ludzie – miejsca – praca. 1878–2021. Kraków 2021, 341 s.

2023-09-18T13:20:58+02:00

Muzeum teraźniejszości? Jak w muzeum opowiedzieć o tu i teraz – projekt Współistnienie i refleksje po jego zakończeniu

2023-09-18T13:28:59+02:00

Artykuł jest próbą krytycznego spojrzenia na projekt Muzeum Krakowa Współistnienie oraz metody pracy, które zostały w nim zastosowane. Efektem wysiłku zespołu była wystawa czasowa prezentowana w Muzeum Podgórza, oddziale Muzeum Krakowa, między 1 lipca 2021 a 24 kwietnia 2022 roku. Projekt miał na celu opisanie roku pandemii COVID-19 za pomocą muzealnego języka przy udziale krakowian. Tytułowe muzeum teraźniejszości odnosi się do pytania o rolę muzeów w dyskursie dotyczącym problemów, z którymi mierzy się społeczeństwo na co dzień, i kwestii narzędzi, jakimi dysponują instytucje kultury, aby sprostać tej roli. Case study Współistnienia osadzony został w szerszych ramach badawczych: nowej muzeologii oraz partycypacji, a przede wszystkim metody, która umożliwiła stworzenie ekspozycji – rapid response collecting.

Kronika działalności Muzeum Krakowa w 2021 roku

2023-09-18T14:01:57+02:00