Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa

Front Matter

Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Zaślubiny z Wisłą w Dęblinie, czyli jak budować muzealne narracje

Paweł Pawłowski — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Thesaurus Cracoviensis – Centrum Interpretacji Artefaktów. Geneza, problemy, obawy. Ewaluacja (nie)obiektywna projektu

Bożena Urbańska — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Proces konserwacji szopki krakowskiej nr inw. MHK- -203/Xa

Rafał Bulanda — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Kronika działalności Muzeum Krakowa w 2022 roku

Jacek Salwiński — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Chłopstwo w nowożytnym Krakowie – od poddaństwa do obywatelstwa

Mateusz Wyżga — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

W artykule przedstawiono zagadnienie przenikania chłopów do Krakowa w okresie funkcjonowania systemu folwarczno-pańszczyźnianego. Ukazano zarówno formy legalne, jak i nielegalne przenikania poddanych ze wsi do miasta, w tym okoliczności uzyskania obywatelstwa miejskiego, a także starania o zwrot zbiegłych poddanych.

Nieznane wiadomości o Celestacie i konkursach strzeleckich w świetle średniowiecznych i nowożytnych rachunków miasta Krakowa

Michał Szczerba — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Celem artykułu jest zaprezentowanie nieznanych dotąd wiadomości o Celestacie oraz konkursach strzeleckich pochodzących ze średniowiecznych i nowożytnych ksiąg rachunków miejskich Krakowa. We wstępie przedstawiono aktualny stan badań źródłowych dotyczący tego zagadnienia, począwszy od 1821 roku, kiedy wydano drukiem Statuty Szkoły Strzeleckiej z lat 1562–1564, pochodzące z zaginionej obecnie księgi Prawo kurkowe, a także zwrócono uwagę na istotną rolę Ambrożego Grabowskiego, który w toku swoich szerokich badań nad historią staropolskiego Krakowa opublikował wiele informacji na temat strzelnicy i Bractwa Kurkowego, korzystając z oryginałów rachunków miejskich. W tej części artykułu omówiono również pokrótce wydawnictwa źródłowe Franciszka Piekosińskiego oraz stan badań nad samym zespołem średniowiecznych i nowożytnych krakowskich ksiąg rachunkowych. W zasadniczej części artykułu zostały zaprezentowane nieznane informacje o Celestacie i konkursach strzeleckich odnalezione w toku kwerendy w rachunkach miejskich, w podziale na cztery kategorie: prace budowlane i remontowe dotyczące Celestatu, wydatki na nagrody w konkursach strzeleckich, koszty przygotowania i przeprowadzenia zawodów o tytuł króla kurkowego (przede wszystkim budowy masztu strzeleckiego) oraz koszty corocznych przyjęć w Celestacie organizowanych dla najlepszego strzelca w mieście. W części pierwszej znalazły się wiadomości o remoncie Celestatu w 1398 roku oraz rzucające wiele światła na prace budowlane związane ze wzniesieniem nowej strzelnicy i siedziby Bractwa Kurkowego przy bramie Mikołajskiej w latach 1564–1565, którymi kierował architekt miejski Gabriel Słoninka. W drugiej kategorii wydatków dokonano podsumowania rocznych kosztów, jakie rada miejska Krakowa ponosiła na zakup nagród dla zwycięzców konkursów w strzelaniu z kusz oraz broni czarnoprochowej. Informacje te posłużyły także do ostatecznego potwierdzenia autentyczności wydanych w 1821 roku przez Konstantego Majeranowskiego Statutów. W ostatniej części przedstawiono wydatki na uroczystości organizowane co roku w Celestacie z udziałem radnych miejskich oraz aktualnego króla strzelców. W zakończeniu artykułu zaprezentowano przykłady wykorzystania informacji pochodzących ze staropolskich krakowskich ksiąg rachunkowych i innych serii archiwaliów będących wytworami kancelarii miejskiej do poszerzenia i aktualizacji wiedzy o artefaktach zgromadzonych w Muzeum Krakowa w obrębie kolekcji Bractwa Kurkowego.

„De eine rechte wedewe unde einsam is, de setten eren höpen up godt…”

Barbara Świadek — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Artykuł jest próbą charakterystyki nowożytnego kielicha, który od 1975 roku znajduje się w zbiorach Muzeum Krakowa. Dotychczas zabytek nie był opracowany, a jedynie wzmiankowany w katalogu towarzyszącym wystawie o związkach Krakowa i Budapesztu. Naczynie jest fundacją wdowy Anny Blankenburg-Zarten, przedstawicielki średniozamożnej szlachty pomorskiej. To właśnie z Pomorzem Zachodnim należy wiązać powstanie kielicha, jednak dokładne określenie miejsca jego wykonania jest w świetle posiadanych źródeł niemożliwe. Kielich powstał najprawdopodobniej w pierwszej połowie XVII stulecia. Wykazuje wiele cech wspólnych z wyrobami z obszaru Pomorza Zachodniego, m.in. z naczyniem w kościele w Rarwinie z 1651 roku, przechowywanym w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku.

Falerystyka wyzwolenia Krakowa w 1918 roku

Jacek M. Majchrowski — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

W artykule przedstawiono na szerokim tle politycznym odznaki i medale wybite w Krakowie w okresie I wojny światowej. Po oblężeniu miasta przez Rosjan od 25 maja 1915 roku magistrat Krakowa wydał 40 tysięcy odznak upoważniających do pozostania w twierdzy. Odznaka jest mosiężna, o średnicy 40 mm. Na jej środku znajduje się litera K, po jej obu stronach data 19 / 15, a pod nią numer. Ponieważ odznakę porównywano ze znaczkiem do oznako-wania psów, popularnie nazywano ją psią marką. Z okazji wyzwolenia miasta spod władzy Austriaków w 1918 roku Adam Bernardyński wybił odznakę, na której widnieje orzeł polski o wymiarach 36 × 31 mm, data wyzwolenia Krakowa oraz słowa pieśni kościelnej. Wykonany z białego metalu, wpięty był do kokardy z czerwonego jedwabiu o średnicy 100 mm z napisem: Pamiątka pierwszej rocznicy oswobodzenia Krakowa od rządów austriackich 30/X 1918 – 30/X 1919 Krak. Koło Pań TSL. Związek Uczestników Oswobodzenia Krakowa w 1924 roku postanowił o wybiciu Krzyża Wyzwolenia Krakowa o wymiarach 50 × 50 mm. Na krzyż nałożony jest orzeł w koronie z herbem Krakowa na piersi. Na bocznych ramionach znajduje się data 31.X / 1918, natomiast na dolnym napis KRAKÓW. Rewers jest gładki, z wybitym kolejnym numerem oraz puncami probierczymi. Krzyż noszony był na amarantowej wstążce z dwoma białymi paskami po bokach. W artykule omówiono również medal zaprojektowany przez Jana Raszkę, o średnicy 40 mm, przedstawiający alegorię zwycięstwa Polski nad zaborcą. Wykonany w brązie, noszony był na niebieskiej, biało-niebieskiej lub biało-czerwonej wstążce. Na awersie znajduje się tarcza z orłem piastowskim trzymana przez wojownika ze słowiańską fryzurą, naprzeciw którego umieszczono wojowników z tarczami dekorowanymi dwugłowymi orłami zaborców. Na rewersie umieszczony jest zamek wawelski, pod nim napis: NA PAMIĄTKĘ OSWOBODZENIA KRAKOWA OD ZABORCÓW 31 PAŹDZ. 1918.

Jak Armia Czerwona zdobywała Kraków w styczniu 1945 roku

Grzegorz Jeżowski — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Celem artykułu jest przedstawienie zdobycia Krakowa przez Armię Czerwoną 19 stycznia 1945 roku, poprzedzone opisem niemieckich przygotowań do obrony miasta. Autor koncentruje się na wspomnieniach bezpośrednich świadków wydarzeń zapisywanych na bieżąco, uzupełnia przebieg wydarzeń o literaturę przedmiotu oraz archiwalia wytworzone przez Armię Czerwoną. Wprowadza do tematu nieznane lub wykorzystywane w niewielkim stopniu źródła o charakterze memuarystycznym, jak kroniki klasztorów i kroniki parafialne. Źródła te są dowodem, w jaki sposób mieszkańcy odbierali niemieckie przygotowania do obrony miasta i sam przebieg batalii, a ich charakter budził uzasadnione obawy mieszkańców o własne życie i przetrwanie miasta. Autor podejmuje próbę uzupełnienia obrazu zdobycia Krakowa w zakresie postrzegania przebiegu walk oraz czasu ich trwania. Przebieg boju o miasto i jego percepcja na podstawie wspomnianych źródeł różni się od zwięzłych, pozbawionych emocji opisów w dziennikach bojowych czy też od wyobrażeń utrwalonych w pamięci zbiorowej. Od końca lipca 1944 do stycznia 1945 roku trwały intensywne przygotowania do obrony Krakowa przed prawdopodobnym powstaniem i nieuchronną ofensywą Armii Czerwonej. Niemcy stworzyli cały system umocnień obejmujący przedpola miasta, a także jego dzielnice, w tym historyczne centrum. Autor przypomina najnowsze ustalenia badaczy dotyczące budowy fortyfikacji w ramach Ortstützpunkt Krakau (miejscowego punktu umocnionego). Armia Czerwona zdobyła miasto w wyniku ofensywy wiślańsko-odrzańskiej. W walkach o Kraków wojska sowieckie użyły w pełnym zakresie lotnictwa, artylerii, czołgów, piechoty. W bitwie zastosowano charakterystyczny manewr oskrzydlenia miasta. Został on przeprowadzony przez współdziałające ze sobą dwie armie ogólnowojskowe i jedną armię lotniczą o potencjale militarnym gwarantującym sukces. Uniknięcie oblężenia i wyniszczających walk ulicznych w ufortyfikowanym mieście było skutkiem sytuacji na froncie, zbiegiem wielu czynników, które zostały przypomniane i przedstawione w artykule. W ogromie zniszczeń, jakie spowodowały działania wojenne w polskich miastach w ostatnim roku wojny, los Krakowa wydaje się wyjątkowy. Czy tak było? W artykule dr Ludwiki Majewskiej zamieszczonym w tym zeszycie „Krzysztoforów” można zapoznać z przygotowaniem i przebiegiem bitwy o Łódź, zajętej 19 stycznia 1945 roku. Czytelnicy mają możliwość porównania sytuacji dwóch największych miast ówczesnej Polski. Punktem wyjścia do rozważań jest ten sam dzień zdobycia miast. Ze względu na odmienną historię i inny charakter obu miast podobieństwo bitew o ich zajęcie może być zaskakujące.

„Dane nam jest oglądać wroga w jego ostatnich godzinach”

Ludwika Majewska — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

II wojna światowa w Łodzi była okresem ogromnego terroru, inwigilacji i siania propagandy. Miasto na początku wojny zostało włączone do państwa niemieckiego, co jeszcze bardziej nasiliło przemoc wobec narodowości nieniemieckich. Zmiana struktury tkanki miejskiej zaczęła być widoczna już w ciągu kilku pierwszych miesięcy okupacji, kiedy przeprowadzono eksterminację inteligencji, a także masowe wywózki rodzin polskich i żydowskich do Generalnego Gubernatorstwa. Po agresji Niemiec na Związek Sowiecki zmienił się kierunek i cel wywózek, ponieważ ludność polska była eksploatowana jako pracownicy przymusowi w niemieckich fabrykach i gospodarstwach rolnych w głębi Rzeszy. Ludność żydowska od 1940 roku została skoncentrowana w getcie i poddawana eksterminacji. Nadejście frontu w 1945 roku było przez Polaków i garstkę ocalałych Żydów oczekiwane z napięciem. Niemcy robili wszystko, aby front nie nadszedł, nie dopuszczając do siebie myśli, że ich dni w Łodzi są policzone. Celem niniejszego artykułu jest ukazanie nastrojów łodzian narodowości polskiej, niemieckiej i żydowskiej w końcowym okresie okupacji na podstawie zachowanych relacji i wspomnień.

Marian Sigmund – projektant wnętrz i mebli. Życie i krótka charakterystyka twórczości

Magdalena Smaga — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Marian Sigmund (1902–1993) dożył sędziwego wieku, a trudna historia XX stulecia mocno wpłynęła na jego życie i twórczość. Z jednej strony był obserwatorem historii, z drugiej stykał się z historycznie ważnymi zjawiskami polskiego wzornictwa. Był artystą tworzącym tę historię. Urodził się w Błudnikach na Podolu. Do szkoły powszechnej i gimnazjum realnego uczęszczał we Lwowie. W 1919 roku walczył w wojnie polsko-bolszewickiej, służył w 11 pułku artylerii polowej. W 1921 roku rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Lwowskiej. Następnie przeniósł się na Wydział Architektury Wnętrz Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie (późniejsza Akademia Sztuk Pięknych). Od tego momentu jego życie było związane ze stolicą. Pracował m.in. w Spółdzielni Artystów Plastyków Ład. Brał udział w wystawach i realizacjach ładowskich, np. wnętrz ministerialnych. Zadebiutował na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 roku. Ważną wystawą, której jako kierownik Ładu był także kuratorem, była ekspozycja w salach Instytutu Propagandy Sztuki Sztuka wnętrza (1935/1936). Pracował też jako nauczyciel w szkołach średnich o profilu zawodowym. Wybuch II wojny światowej zastał Sigmunda i jego rodzinę na wakacjach w rodowej posiadłości w Wojniłowie. Nie zdołał przedostać się do 11 pułku artylerii polowej, do którego został przydzielony, dlatego musiał się ukrywać. W 1943 roku dotarł do Warszawy i tam przeżył czas okupacji niemieckiej. Był żołnierzem Armii Krajowej. Pracował dla Biura Informacji i Propagandy, wykonując plakaty, znaki graficzne. Był autorem znaczka Poczty Polowej powstańczej Warszawy. Po kapitulacji powstania warszawskiego 4 października 1944 roku wywieziono go do obozu etapowego Lamsdorf, a następnie do Murnau VII A. Starał się tam współtworzyć obozowe życie kulturalne. Po wojnie zamieszkał w Krakowie, gdzie pracował jako profesor na Wydziale Architektury Wnętrz Akademii Sztuk Pięknych. W okresie budowania Nowej Huty był głównym projektantem wnętrz w przedsiębiorstwie Miastoprojekt Kraków (do 1956 roku). Spod jego ręki wyszły wnętrza budynków administracyjnych Z oraz S Huty im. Lenina, a także kin Świt i Światowid. W życiu prywatnym był to trudny czas dla twórcy. W 1952 roku zmarła jego pierwsza żona Maja Nowaczyńska (1907–1952). W 1955 roku ożenił się z Haliną Jastrzębowską (1907–2003). Jako projektant brał udział w wielu projektach, zleceniach, wystawach, m.in. był związany z Fabryką Mebli Giętych w Jasienicy. W latach sześćdziesiątych XX wieku wykonał projekt wnętrz szpitala i działu naukowego krakowskiej Akademii Medycznej w Prokocimiu. Zaprojektował wnętrza pomieszczeń biurowych Zamku Królewskiego na Wawelu, był także autorem wnętrz reprezentacyjnych Urzędu Rady Ministrów na wzgórzu wawelskim (apartamenty, pokoje gościnne, jadalnie, salon, hol, garderoby, kuluary). Poza działalnością projektową malował, uprawiał rysunek, projektował kostiumy i scenografię teatralną oraz okazjonalnie filmową. Zmarł 7 listopada 1993 roku w Krakowie i został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Pod względem formalno-stylistycznym w jego twórczości projektowej widoczne są wpływy uproszczonego biedermeieru, charakterystycznego dla dwudziestolecia międzywojennego, art déco w polskim wydaniu, po wojnie był twórcą socrealistycznym, a następnie prowadził poszukiwania materiałowe charakterystyczne dla połowy lat pięćdziesiątych XX wieku. Jego twórczość jest spójna i logiczna. Był uczniem Józefa Czajkowskiego, co widoczne jest w realizacjach o charakterze biedermeierowskim, a także oscylujących wokół art déco jak u Wojciecha Jastrzębowskiego oraz socrealistycznych, łączących te doświadczenia. Najbardziej twórcze i niezależne realizacje udało mu się stworzyć w dobrym dla projektantów okresie końca lat pięćdziesiątych XX wieku. Wyjątkowo unikatowe jest krzesło A587. Z jednej strony łączy w sobie logikę i idee przedwojennego Ładu, a z drugiej jest nowoczesnym, samodzielnym i niepowtarzalnym przedmiotem. Wpisuje się w podobne działania ówczesnych projektantów: Marii Chometowskiej, Czesława Knothego, Jana Kurzątkowskiego, Władysława Winczego, Romana Modzelewskiego.

Rola pomników w mieście na przykładzie Krakowa – przyczynek do rozważań na temat dziejów krakowskich pomników

Elżbieta Lang — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Pomniki, dzieła rzeźbiarskie lub rzeźbiarsko-architektoniczne, na stałe wpisane w krajobraz wielu miast, nazywane są często w literaturze nośnikami lub instytucjami społecznej pamięci. Służą bowiem do upamiętniania, kreowania i utrwalania pamięci o zasłużonych postaciach i ważnych dla społeczeństwa wydarzeniach, kształtując wspólnotowość, tożsamość oraz lokalną lub narodową dumę ze wspólnej przeszłości. Odzwierciedlają również ważne dla danego pokolenia idee oraz wartości społeczne, polityczne, ogólnoludzkie czy artystyczne, stając się ważnym źródłem wiedzy o społeczeństwie. Dopóki pomnik jest zauważany i obecny wśród ludzi, wywołując niekiedy skrajne emocje oraz dyskusje dotyczące jego treści, formy i lokalizacji, dopóty spełnia swoją symboliczną funkcję przekaźnika pamięci i nie ulega degradacji do czysto dekoracyjnego elementu krajobrazu. O tym, jak istotną funkcję spełniają pomniki w dziejach społeczeństwa, świadczy historia Krakowa, który od początku XIX stulecia nazywany był często miastem pomników. W czasach utraty przez Polskę niepodległości to właśnie należący do zaboru austriackiego Kraków stał się miejscem fundacji licznych monumentów. Krakowskie pomniki w dużej mierze podejmujące tematy patriotyczno-narodowe były odzwierciedleniem narodowych wartości i idei. Również XX wiek, a zwłaszcza wiek XXI okazały się hojne dla sztuki pomnikowej, a Kraków, podobnie jak wiele innych miast Polski, ogarnęła swoista pomnikomania, niekiedy chaotyczna i nieokiełzana. Szczególnie w tym czasie widoczna jest demokratyzacja przestrzeni publicznej. Pomniki stały się bowiem łatwo dostępnym medium wykorzystywanym zarówno przez władze, jak i różne grupy społeczne do propagowania istotnych wartości i własnej wizji historii, wywołując niekiedy konflikt pamięci i burzliwe dyskusje na temat roli pomnika w mieście.

Krakowski filozof Mirosław Dzielski i historyczne konteksty jego filozofii społecznej, część 1

Wojciech Paduchowski — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Na podstawie pism Mirosława Dzielskiego, materiałów archiwalnych, wspomnień, analiz historycznych podjęto próbę opisu jego działalności i podzielenia się refleksjami na temat tej historycznej postaci. W artykule przedstawiono postać Dzielskiego w anturażu epoki, w której działał społecznie i filozofował. Omówiono główne, zdaniem autora, filary (zagadnienia węzłowe) filozofii społecznej Dzielskiego, na które składały się: rewolucje, Ruch Światło-Życie, Jan Paweł II, Solidarność. Przez pryzmat tych zagadnień ukazano jego postać i myśl. Artykuł podzielono na dwie części. W pierwszej przedstawiono postać filozofa oraz pierwszy filar – rewolucje, w części drugiej pozostałe trzy filary.

Towarzysze czy strażnicy pamięci? Na przykładzie Muzeum KL Plaszow

Marta Śmietana — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

W artykule opisano proces powoływania Muzeum KL Plaszow w Krakowie (MKLP) wraz z jego społecznymi następstwami. Kolejne działania podejmowane w sferze formalnej powodowały, że teren poobozowy stracił swój neutralny charakter, co spotkało się ze sprzeciwem krakowian. W dyskursie publicznym przede wszystkim ulegało redefinicji rozumienie miejsca pamięci oraz wystąpiła coraz silniejsza potrzeba wskazania pamięci prymarnej wobec tej przestrzeni. Toczący się spór o charakterze aksjologicznym oddziaływał na wszystkie zaangażowane strony, w przypadku Muzeum prowadząc nie tylko do ustępstw dotyczących formy upamiętnienia (np. brak ogrodzenia), ale także do refleksji, której następstwem stopniowo staje się zmiana odczytania samego miejsca pamięci i roli jego opiekuna. I choć w ujęciu badaczy (m.in. Nora, Bauman, Kapralski) ten i podobne konflikty są nieodłączną częścią współczesności, to dla rozumiejącej teoretyczne analizy instytucji wyzwaniem staje się przepracowanie i zinternalizowanie tego procesu w swojej codziennej praktyce.

„Nasza przeszłość winna być naszą dumą”

Anna Ziębińska-Witek — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Wystawa-scenografia Wrocław 1945–2016

Michał Grabowski — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Słowo od wydawcy

Michał Niezabitowski — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

A Word from the Publisher

Michał Niezabitowski — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Back Matter

Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Dr Jacek Laberschek (1950–2023)

Zdzisław Noga — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100

Henryk Świątek (1933–2023)

Elżbieta Firlet — Fri, 15 Dec 2023 00:00:00 +0100