Idea powrotu Ormian z rozproszenia do narodowej ojczyzny w świetle memoriałów Roberta Bogdanowicza z 1877 i 1884 roku

Authors

  • Andrzej A. Zięba Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Jagielloński, Kraków

DOI:

https://doi.org/10.12797/LH.07.2020.07.04

Keywords:

Robert Bogdanowicz, Mikhail Loris-Melikov, Gabriel Ayvazovski, Potocki family, Armenian diaspora in Galicia, Polish Armenians, the independence of Armenia, Armenian Church, re-emigration to Armenia

Abstract

The idea of the return of Armenians from dispersal to their historicalhomeland in the context of the Robert Bogdanowicz’s memorials from 1877 and 1884

The article contains an analysis of the two memorials, of which the first,from 1877, remained in the manuscript, and the second, from 1885, was publishedunder the title The question of the Church of Armenian rite and its mission, as wellas the Armenian question in the East in their own country. Both were compiled byRobert Bogdanowicz, a landowner, a descendant of an Armenian family who hadlived in Poland for at least four centuries. The memorials were inspired by the author’scorrespondence with the Minister of Internal Affairs of the Russian Empire,Mikhail Loris-Melikov, and Armenian archbishop Gabriel Ayvazovski. Bogdanowiczdiscussed the issue of Armenia’s independence, and in Russia he saw a patronof the struggle for national liberation. He called for the return of Polish Armeniansto their homeland in order to rebuild the state and its culture and spread ArmenianCatholicism there. Bogdanowicz can be considered one of those political thinkers ofmodern Armenia who were the co-founders of the ideology of Armenian nationalism,although the language barrier excluded its influence on other parts of the Armeniandiaspora. He did not receive any significant response among his peers atfirst, but then gained a few like-minded followers in the generations that followed.Therefore, he can be considered a protagonist of the Armenian national renaissanceof Polish Armenians that took place between the two world wars, and whose furtherdevelopment was blocked by the destruction of their homeland in former Galicia andtheir dispersion after 1944.

Author Biography

Andrzej A. Zięba, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Historyk, kierownik Zakładu Stosunków Etnicznych w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego, dyrektor Ośrodka Badań nad Kulturą Ormiańską w Polsce, zastępca przewodniczącego Komisji Wschodnioeuropejskiej Polskiej Akademii Umiejętności; autor prac z zakresu dziejów etnicznych Europy Środkowej, w tym Ormian polskich, zwłaszcza w XIX i XX wieku; współkieruje serią Biblioteka „Lehahayer”.

References

Źródła archiwalne

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: zespół 301, Księgi metrykalne parafii wyznania rzymskokatolickiego z archidiecezji lwowskiej, sygn. 709, Księga metrykalna urodzeń, ślubów i zgonów dla miasta Kozowa i wsi: Helenków, Kalne, Krzywe, Litiatyn, Słoboda Złota; Teofipólka, Szczepanów, Wiktorówka, Telacze, Uwsie, 1872-1876, 1878-1884; sygn. 1620 Par. Kozowa, dek. Brzeżany; Księga metrykalna urodzeń, ślubów i zgonów dla miasta Kozowa i wsi: Helenków, Kalne, Krzywe, Litiatyn, Słoboda Złota; Teofipólka, Szczepanów, Wiktorówka, Telacze, Uwsie, 1885-1895

Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu: sygn. 2756, korespondencja S. Barącza

[Centralnyj] Centralʹnij deržavnij іstoričnij arhіv Ukraїni we Lwowie: f. 165, op. 3, spr. 458, sprawa o uznanie staropolskiego szlachectwa Marcelego i Roberta oraz Stanisława Bogdanowiczów, 1881-1886; f. 475, op. 1, spr. 5, j. ch. 25, list R. Bogdanowicza do arcybiskupa G. J. Romaszkana, Litiatyn, 3 lutego 1877

Źródła drukowane

Album Muzeum Narodowego w Rapperswyllu. Rok 1876, red. J. I. Kraszewski, Lwów 1876

Almanach „Polska towarzyska” Woreyda, [Warszawa] 1926

Bogdanowicz F., Wspomnienia więźnia (1876-1885), Lwów 1888

Bogdanowicz R., Kwestia Kościoła obrządku ormiańskiego i tegoż posłannictwo jakoteż kwestia armeńska na Wschodzie w ich własnym kraju, Brzeżany 1884

Corpus studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850-1918, 1, A-D, red. J. Michalewicz, Kraków 1999

Galicja w powstaniu styczniowym, red. S. Kieniewicz, I.S. Miller, Wrocław 1980

Głos do ziomków obrządku ormiańsko-katolickiego, Lwów 1861

Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1859, Lemberg [1859]

Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1862, Lemberg [1862]

Krzeczunowicz K., Historia jednego rodu i dwu emigracji, Londyn 1973

Listy katyńskiej ciąg dalszy. Straceni na Ukrainie. Lista obywateli polskich zamordowanych na Ukrainie na podstawie decyzji Biura Politycznego W[szechzwiązkowej] K[omunistycznej] P[artii] (b[olszewików]) i naczelnych władz państwowych Z[wiązku] S[ocjalistycznych] R[epublik] R[adzieckich] z 5 marca 1940 roku, Warszawa 1994

Michalewicz J., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Słownik historyczny zakładów przemysłu gorzelniczego Galicji doby autonomicznej, 1, A-G, Kraków 1988; 3, L-R, Kraków 1993

Niewiadomski C., Przyczynek do dziejów Ormian w Polsce, Czerniowce 1908

Ostrowiecki D. [Bogdanowicz R.], Chrześcijaństwo i kościół narodowy Eczmiadzyński w Armenii, „Przyjaciel Domowy”, 1856, 20, s. 169-171, 21, s. 179-181, 22, s. 187-188; 23, s. 195-196

Ostrowiecki D. [Bogdanowicz R.], Miasto Anni, z którego Ormianie do Polski przybyli, i niektóre bliższe o narodzie tym wiadomości, „Przyjaciel Domowy”, 1855, 9, s. 1-4

Pawłowicz E., W sprawie odczytu p. W. Spasowicza zapowiedzianego we Lwowie, Lwów 1887

Pilat T., Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem na podstawie najnowszych materiałów urzędowych, Lwów 1890

Provinzial-Handbuch der Königreiche Galizien und Lodomerien: für das Jahr 1852, Lemberg 1852

Ramotowska F., Dziennik podawczy z Biura Wydziału Rządu Narodowego w Galicji 1863/1864 r., „Miscellanea Historico-Archivistica”, 14, 2002

Rangs-Liste und Personal-status des Souveräne Malteser-Ritter-Ordens im Groszpriorate von Böhmen und Österreich nach dem Stande von 30. April 1908, Wien 1908

Rosco-Bogdanowicz M., Wspomnienia, oprac. J. Gintel, Kraków 1959

Sprawozdanie Dyrekcji Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie z czynności w roku 1876/7, Kraków 1877

Sprawozdanie Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie z czynności dziesiątego roku 1870/71, Kraków 1871

Steinhaus H., Wspomnienia i zapiski, Wrocław 2003

Szematyzm królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok…, Lwów 1871, 1874, 1876, 1879

The titled nobility of Europe. An international peerage, or “who is who” of the sovereigns, princes, and nobles of Europe, London 1914

Theodorowicz L., Garść wspomnień Ormianina polskiego, Gliwice 1989

„Beamten Zeitung. Zeitschrift des Beamten Zeitung. Zeitschrift Allgemeinen Beamten-Vereines der österreichisch-ungarischen Monarchie” (Wiedeń), 6, 1876

[Diło] „Діло” (Lwów), 1885, 128

„Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości” (Warszawa), 1919, 9, 1925, 23

„Gazeta Lwowska” (Lwów), 1845, 77, 118, 1852, 116, 1883, 27

„Kosmos” (Lwów), 2, 1877

„Kraj” (Petersburg), 1884, 4

„Kurier Lwowski” (Lwów), 1898, 49

„Kurier Polski w Paryżu” (Paryż), 1886, 6

„Kurier Warszawski” (Warszawa), 1923, 24

„Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” (Kraków), 3, 1878,

„Rivista de Collegio Araldico” (Rzym), 1912

„Rivista d’Italia” (Rzym), 1907

„Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” (Warszawa), 7, 1924/1925, 8, 1926/1927, 9, 1927/1928

„Rozprawy c. k. Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego” (Lwów), 24, 1859, 29, 1864

„Szkoła” (Lwów), 6, 1870

„Verordnungsblatt für die Kaiserlich-Königliche Landwehr” (Wiedeń), 22, 1892; 41, 1911

„Wiadomości Kościelne” (Lwów), 1883, 4, 22

„Zdrojowiska. Tygodnik Kąpielowy” (Kraków), 3, 1872

Opracowania

Algar H., Mīrzā Malkum Khān: a study in the history of Iranian modernism, Berkeley–Los Angeles–London 1973, https://doi.org/10.1525/9780520327863

Barącz S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869

Barącz S., Żywoty sławnych Ormian, Lwów 1856

Bazylow L., Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986

[Bogdanowicz] Bogdanovič, Modest Ivanovič, w: Ènciklopedičeskij slovarʹ Brokgauza i Efrona, 4, Sankt-Peterburg 1891

Brzeżany 1530-1930, [Brzeżany 1930]

Cicha D., Gabinet Józefa Ignacego Kraszewskiego, Poznań 1974

Czernecki J., Brzeżany. Pamiątki i wspomnienia w setną rocznicę założenia gimnazjum, Lwów 1905

[Danijelian] Danielân G. G., General graf Loris-Melikov. Ego žiznʹ, voennaâ i gosudarstvennaâ deâtelʹnostʹ, Erevan 1997

Dmowski R., Niemcy, Rosja i kwestia polska, Warszawa 1907

Dz[iedzicki] L., Litiatyn, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 5, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1884

Haxthausen A., Transkaukasia: Reiseerinnerungen u. ges. Notizen, Leipzig 1856

[Karaułow] Karaulov G., Arhiepiskop Gavriil Ajvazovskij, „Zapiski Іmperatorskogo Odesskogo obŝestva istorii i drevnostej”, 12, 1881, s. 435-443

[Kirakosjan] Kirakosân D. S., Buržuaznaâ diplomatiâ i Armeniâ v 70-h gg. XIX v., Erevan 1981

[Kostanian] Kostanân Û. L., Graf Mihail Tarielovič Loris-Melikov (1824-1888), Sankt-Peterburg 2005

[Kowalkow] Ю. Kovalʹkov, O. Turkevič, Lіtâtin, w: Ternopіlʹsʹkij enciklope dičnij slovnik, red. G. Âvorsʹkij et al., Ternopіlʹ 2005, 2, s. 381-382

Krasny P., Kościół parafialny p.w. Narodzenia Najśw. Panny Marii w Litiatynie, w: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, 15, red. A. Betlej, Kraków 1993, s. 321-326, Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. J. Ostrowski, 1

[Krbekian] Krbekân V. G., Armânskij vopros na berlinskom kongresse, „Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների” [Biuletyn Nauk Społecznych], 2002, 2, s. 24-45

[Krbekian] Krbekân V. G., Učastie armân v russko-tureckoj vojne 1877-1878 godov, Erevan 2004

[Kurginian] Kurginân Ervand Amaâkovič, Armânskij vopros na Berlinskom kongresse 1878 g., „Učenye zapiski”, 213, Vseobŝaâ istoriâ, 10, Moskva 1968, s. 114-182

[Łoris-Mielikow] Loris-Melikov, Mihail Tarielovič, w: Ènciklopedičeskij slovarʹ Brokgauza i Efrona, 18, Sankt-Peterburg 1896, s. 16-17

Maciszewski [M.], Wiadomość o bibliotece hr. Stanisława Potockiego w Raju przy Brzeżanach, „Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny”. 3, 1882, s. 299-312

[Megreliodze] Megreliodze Š. V., Voprosy Zakavkazʹâ v istorii russko-tureckoj vojny 1877-1878 gg, Tbilisi 1969

Meijer J. M., The Russian colony in Zürich (1870-1873): a contribution to the study of Russian populism, Assen 1955

Meloch M., Bogdanowicz Florjan, w: Polski słownik biograficzny, 2, Kraków 1936, s. 189

Miławicki M., Zostaję raz na zawsze życzliwym przyjacielem. Korespondencja pomiędzy historykami Augustem Bielowskim i dominikaninem Sadokiem Barączem, „Galicja. Studia i Materiały”, 3, 2017, s. 277-349, https://doi.org/10.15584/galisim.2017.3.14

Neumann C. F., Geschichte der armenischen Literatur, Leipzig 1836

Osadczy W., Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Lublin, 2007

Osiecki J., Katolicy obrządku ormiańskiego w Armenii i Gruzji w XIX i XX wieku, w: K. Stopka, J. Osiecki, K. Siekierski, Ormianie katolicy w Armenii i Gruzji Historia, pamięć, tożsamość, Kraków 2018, s. 203-270

[Paszajewa] Pašaeva N. M., Očerki istorii russkogo dviženiâ v Galičine XIX—XX vv., Moskva 2001

Pełczyński G., Świadomość narodowa Ormian polskich w XX wieku, w: Mniejszości narodowe w Polsce, red. Z. Kurcz, Wrocław 1997, s. 127-139

Petermann J. H,, Grammatica linguae armenicae, Berlin 1837

[Sarkisjan] Sarkisân E. K., Politika Osmanskogo pravitelʹstva v Zapadnoj Armenii i deržavy v poslednej četverti XIX v. i v načale XX v., Erevan 1972

[Swistun] Svistun F., Galickaâ Rusʹ v evropejskoj politice, Lʹvov 1886

Szwarc A., Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Realnej. Zwolennicy ugody z Rosją, ich poglądy i próby działalności politycznej (1864-1905), Warszawa 1990

Tournebize F., Aïvazovsguy ou Aïvazovski (Gabriel), w: Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, 1, red. A. Baudrillart et al., Paris 1912, s. 1234-1235

Z dziejów współpracy rewolucyjnej Polaków i Rosjan w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 1956, Prace Historyczne. Instytut Polsko-Radziecki, 1

Zaleski T., Słownik biograficzny duchownych ormiańskich oraz duchownych rzymskokatolickich pochodzenia ormiańskiego w Polsce w latach 1750-2000, Kraków 2001

Zięba A. A., Gospodarka Romaszkanów w Horodence – karta z dziejów ormiańskiej własności ziemskiej w Galicji i w międzywojennej Polsce, w: Ormianie – historia i kultura. Sesja naukowa, Szreniawa, 24-25 czerwca 2017, red. A.A. Zięba, Szreniawa 2017, s. 104-125

Zięba A. A., Sembratowicz Józef, w: Polski słownik biograficzny, 36, Warszawa-Kraków 1995, s. 207-212

Netografia

Antoni Teodorowicz, http://www.wiki.ormianie.pl/index.php?title=Antoni_Teodorowicz

Domański J., [nota o Karolu Bogdanowiczu], http://www.katyn-pamietam.pl/bohaterowie/page/35/?

Gliński A., Wartan Filip Roszka Bogdanowicz, http://www.wiki.ormianie.pl/index.php?title=Wartan_Filip_Roszka_Bogdanowicz

Katalog aukcji Krakowskiego Antykwariatu Naukowego, www.antkrak.krakow.pl/arch/aukcja130_katalog_m

Kopczyńska-Kłos H., Drzewo genealogiczne Rosko Bogdanowiczów i Bohdanowiczów de Oroszeny (od Stefana Roszki), http://www.ormianie.pl/files/drzewa_gen/roszka/index.htm

Zięba A.A., Krzysztof Roszka Bogdanowicz, http://www.wiki.ormianie.pl/index.php?title=Krzysztof_Roszka_Bogdanowicz

https://artinfo.pl/dzielo/dwor-w-litiatynie-1930-r

https://www.myheritage.pl/names/helena_nowak

https://www.myheritage.pl/names/boles%C5%82aw_nowak

https://www.archiwum.ormianie.pl/archiwumk.php

Downloads

Published

2020-03-11

How to Cite

Zięba, A. A. . (2020). Idea powrotu Ormian z rozproszenia do narodowej ojczyzny w świetle memoriałów Roberta Bogdanowicza z 1877 i 1884 roku. Lehahayer, 7, 191–231. https://doi.org/10.12797/LH.07.2020.07.04

Issue

Section

Articles