Hipotezy etymologiczne nazwy jęczmień a językowo-kulturowy obraz tego zboża w polszczyźnie ludowej

Autor

DOI:

https://doi.org/10.12797/LV.10.2015.19.11

Słowa kluczowe:

etymologia, językowy obraz świata, jęczmień

Abstrakt

Etymological hypotheses for jęczmień ‘barley’ and the linguistic-cultural image of this cereal in Polish dialects

The author cites five different etymological hypotheses for the general Slavic word jęczmień ‘barley’. Three refer to the features of the ear: its boniness, its shape during the time when the seeds ripen, and its adhesiveness; the other two adduce the sound that this cereal makes during the time of ripening, and its alleged taste. The paper aims to verify the cited hypotheses using the linguistic-cultural image of barley in Polish folk culture, as has been reconstructed from rich linguistic material. The author adduces linguistic contexts from various genres in an attempt to demonstrate that the reconstruction of the linguistic image of an object can help choose between etymological hypotheses. The underlying assumption is that those features which are most strongly preserved in the linguistic world view, indicate the most probable hypothesis.

Pobrania

Brak dostęþnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Źródła

Ad Złote: J. Adamowski (oprac.), Złote ziarna. Antologia współczesnej poezji ludowej ziemi zamojskiej, „Lubelska Biblioteka Ludowa” t. 29, Lublin 1985.

Bart PANLub: L. Bielawski (red.), Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, t. 4: J. Bartmiński (red.), Lubelskie, cz. 5: Pieśni stanowe i zawodowe, Lublin 2011.

Bieg Śmier: H. Biegeleisen, Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego. Z 14 rycinami w tekście, Warszawa [1930].

Cisz Sławk: S. Ciszewski, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, Kraków 1887.

Etnl 1998 Lub: J. Petera, Tradycyjne obrzędy i zwyczaje pogrzebowe na Lubelszczyźnie, „Etnolingwistyka” 9/10, Lublin 1998, s. 329–333.

Fed Żar: M. Fedorowski, Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy, jego zwyczaje, sposób życia, obrzędy, podania, gusła, zabobony, pieśni, zabawy, przysłowia, zagadki i właściwości mowy, „Biblioteka «Wisły»”, Warszawa 1888.

Folf Zag: Polskie zagadki ludowe, wybrał i oprac. S. Folfasiński, Warszawa 1975.

Gaj Rozw: W. Gaj-Piotrowski, Kultura społeczna ludu z okolic Rozwadowa, „Prace i Materiały Etnograficzne” t. 26, Wrocław 1967.

Gal Star: J. Gallus, Starosta weselny, czyli zbiór przemówień, piosnek i wierszy do użytku starostów, drużbów i gości przy godach weselnych, Bytom 1892.

Glog Pieś: Z. Gloger, Pieśni ludu [zebrał w latach 1861–1891], Kraków 1892.

K: O. Kolberg, Dzieła wszystkie:

K 4 Kuj: t. 4: Kujawy, cz. 2, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud… Serya IV…, 1867].

K 5 Krak: t. 5: Krakowskie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud… Serya V…, 1871].

K 9 Poz: t. 9: W. Ks. Poznańskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud… Serya IX…, 1875].

K 16 Lub: t. 16: Lubelskie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Lud… Serya XVI…, 1883].

K 18 Kiel: t. 18: Kieleckie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud… Serya XVIII…, 1885].

K 20 Rad: t. 20: Radomskie, cz. 1, 1963, [wyd. fotoofset. z: Lud… Serya XX…, 1887].

K 22 Łęcz: t. 22: Łęczyckie, 1964, [wyd. fotoofset. z: Lud… Serya XXII…, 1889].

K 29 Pok: t. 29: Pokucie, cz. 1, 1962, [wyd. fotoofset. z: Pokucie. Obraz etnograficzny skreślił…, t. 1, 1882].

K 44 Gór: t. 44: Góry i Podgórze, cz. 1, z rękopisów oprac. Z. Jasiewicz, D. Pawlak, red. E. Miller, 1968.

K 49 Sa-Kr: t. 49: Sanockie − Krośnieńskie, cz. 1, z rękopisów oprac. B. Linette, T. Skulina, red. A. Skrukwa, 1974.

Karw Dobrz: T. Karwicka, Kultura ludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa 1979.

Kom PAE: J. Bogdanowicz (red.), Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, t. III: E. Pietraszek (red.), Pożywienie i sprzęty z nim związane, Wrocław 1996.

Kot Podg: F. Kotula, Po Rzeszowskim Podgórzu błądząc. Reportaż historyczny, Kraków 1974.

Kuk Kasz: R. Kukier, Kaszubi bytowscy. Zarys monografii etnograficznej, Gdynia 1968.

Kul Kosz: J. Burszta (red.), Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej, Poznań 1964.

Kul Wiel: J. Burszta (red.), Kultura ludowa Wielkopolski, Poznań, t. II, 1964, t. 3, 1967.

Krzyż WiM : B. Krzyżaniak, A. Pawlak, Warmia i Mazury. Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, cz. 4: Pieśni rodzinne i taneczne, Warszawa 2002.

Kwest Tołst: kwestionariusz S. Tołstojowej, zapisano w miejscowości Ruda Wołoska, gmina Tomaszów Lubelski, 1983 r. [fiszki w Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” UMCS].

Lor Kasz: F. Lorentz, A. Fischer, T. Lehr-Spławiński, Kaszubi. Kultura ludowa i język, „Pamiętnik Instytutu Bałtyckiego. Seria: Balticum” z. 8, Toruń 1934.

Nieb Przes: S. Niebrzegowska, Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, „Materiały Etnolingwistyczne” nr 1, Lublin 2000.

NKPP: Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. I–IV, Warszawa 1969–1978.

Or L 1929/69−72: M. Ferkówna, Z. Rymarówna, Dożynki w Krakowskiem, „Orli Lot” 1929, nr 4, s. 69–72.

SD: N.I. Tołstoj [H.И.Toлстой] (red.), Slavânskue drevnosmu. Èmnolungvucmučeckuj clovarʹ, t. V, Mockva 2012.

SEBań : A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. I, Warszawa 2000.

SEBor: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.

SEBr : A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927.

SESł: F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I, Kraków, 1952–1956.

SEVas: M. Vasmer [= М. Фасмер], Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka, t. IV, Moskva 1987.

Sędz Pol: W. Sędzik, Polskie nazwy zbóż, „Język Polski” LVII, 1978, s. 332–339.

Sędz Pras: W. Sędzik, Ze studiów nad prasłowiańskim słownictwem rolniczym. Prasłowiańskie nazwy zbóż, „Acto Baltico-Slavica” nr 11, 1977, s. 251–276.

SKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. II, Kraków 1901.

Spól Nazw: A. Spólnik, Nazwy polskich roślin do XVIII wieku, Wrocław 1990.

SSiSL: J. Bartmiński (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, koncepcja całości i red. Jerzy Bartmiński, t. I: Kosmos, z. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin

; z. 2: Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; z. 3: Meteorologia, Lublin 2012; z. 4: Świat, światło, metale, Lublin 2012.

Stef Jęcz; A. Steffen, Rozważania etymologiczne. Jęczmień ‘Hordeum sativum’, „Język Polski” XLVIII, 1968, s. 138–139.

SychSGK: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–1976.

Święt Nadr: J. Świętek, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, Kraków 1893.

TN: Taśmoteka nagrań materiałów terenowych zgromadzonych w Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” UMCS. Po skrócie TN podano miejscowość i rok nagrania.

TN Adamów 1991.

TN Bęczyn 1962.

TN Dębe Wielkie 1991.

TN Rudzienko 1991.

TN Ulan Majorat 1991.

Wisła: „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”:

Wisła 1888/522–547: J. Turczyński, Wycieczka w głębię Tatr.

Wisła 1892/676–679: W. Siarkowski, Pojęcia ludu o przyrodzie.

Wisła 1893/77–79: W. Siarkowski, Gatunki ciasta i chleba, przez lud używanego [Pińczowskie, Jędrzejowskie, Kieleckie].

Wisła 1893/336−338: Sz. Jastrzębowski, Mowa zapraszająca na wesele [wieś Śliwnice, pow. Łęczycki]

Wisła 1894/483–508: L. Lissowski L., Obrzędy weselne w Szołajdach w pow. kutnowskim.

Wisła 1899/528−554: W. Burzeński, Wesele u ludu wiejskiego w Sieradzkiem.

Wisła 1900/627−631: B. Kocent, Mowa drużbów, zapraszających gości na wesele, na Kujawach.

ZWAK: „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej wydawany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności”:

ZWAK 1877/3–36: O. Kolberg, Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego.

ZWAK 1885/3 –72: W. Siarkowski, Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic Pinczowa. Część I.

ZWAK 1886/187– 336: S. Ciszewski, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa, w powiecie Olkuskim.

ZWAK 1890/1–136: S. Udziela, Lud polski w powiecie Ropczyckim w Galicyi.

Literatura

Bartmiński J., 2013, Rola etymologii w rekonstrukcji językowego obrazu świata, „LingVaria” nr 2 (16), s. 233–245.

Boryś W., 2005, Wstęp, [w:] SEBor, Kraków, s. 5–10.

Brzozowska M., 2009, Etymologia, a konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin.

Jakubowicz M., 1999, Badania etymologiczne w rekonstrukcji językowego obrazu świata, [w:] A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski (red.), Przeszłość w językowym obrazie świata, Lublin, s. 117–128.

Jakubowicz M., 2012, Badania etnolingwistyczne a etymologia, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury” nr 24, s. 173–181.

Kaczan A., 2008, Zboża w ludowym i potocznym językowym obrazie świata Polaków, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Jerzego Bartmińskiego, Lublin [maszynopis dostępny w Zakładzie Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego UMCS].

Niebrzegowska-Bartmińska S., 2012, Promocja lubelskiej etnolingwistyki w Serbii, „Etnolingwistyka” 24, s. 258–260.

Popowska-Taborska H., 2012, Rola etymologii w kształtowaniu językowego obrazu świata (rozważania oparte na słowiańskim materiale językowym) „Etnolingwistyka” 24, s. 155–171.

Rogowska E., 1998, Kaszubskie nazwy roślin uprawnych, Gdańsk.

Wojtyła-Świerzowska M., 1998, Kognitywizm w etymologii, „Rocznik Slawistyczny” t. 51, s. 17–31.

Pobrania

Opublikowane

2015-03-01

Jak cytować

Kaczan, A. . (2015) „Hipotezy etymologiczne nazwy jęczmień a językowo-kulturowy obraz tego zboża w polszczyźnie ludowej”, LingVaria, 10(19), s. 171–180. doi: 10.12797/LV.10.2015.19.11.

Numer

Dział

Etymologia