Etymologia a językowo-kulturowy obraz jałowca i kaliny

Autor

DOI:

https://doi.org/10.12797/LV.10.2015.19.12

Słowa kluczowe:

etymologia, etnolingwistyka, językowy obraz świata, jałowiec, kalina

Abstrakt

Etymology and the cultural-linguistic image of jałowiec ‘juniper’ and kalina ‘viburnum’

The paper tries to answer the question about the onomastic base of the names for ‘juniper’ and ‘viburnum’, i.e. which of their features or what image of these plants has been preserved in their names. The author tests whether the features captured in literary and dialectal Polish names for these shrubs are confirmed by folk texts, popular narratives and beliefs. Hypotheses put forward by etymologists are verified and confronted with the linguistic material which the author used to reconstruct the linguistic-cultural image of juniper and viburnum in colloquial and folk Polish. The paper is a yet another voice in the discussion about the suitability of ethnolinguistic research for the study of etymology, and the usefulness of etymology for ethnolinguists.

Pobrania

Brak dostęþnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Bart PANLub: L. Bielawski (red.), Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, t. 4: J. Bartmiński (red.), Lubelskie, cz. 4: Pieśni powszechne, Lublin 2011.

Baz Tatr: B. Bazińska, Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach Polskich, [w:] W. Antoniewicz (red.), Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, t. 7: Życie i folklor pasterzy Tatr Polskich i Podhala, Wrocław 1967, s. 65–227.

Bieg Lecz: H. Biegeleisen, Lecznictwo ludu polskiego, Kraków 1929.

Fisch Prus: A. Fischer, Etnografia dawnych Prusów, „Wydawnictwo Instytutu Bałtyckiego”, Gdynia 1937.

Folf Zag: S. Folfasiński (oprac.), Polskie zagadki ludowe, Warszawa 1975.

K 1 Pieś: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 1: Pieśni ludu polskiego, Wrocław 1961, [wyd. fotoofsetowe z: Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Przedstawił… Serya I…, 1857].

K 26 Maz: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 26: Mazowsze, cz. 3, Wrocław 1963, [wyd. fotooffset. z: Mazowsze. Obraz etnograficzny skreślił…, t. 3: Mazowsze leśne, 1887].

Kul Rop: R. Reinfuss, Nad rzeką Ropą. Zarys kultury ludowej powiatu gorlickiego, Kraków 1965.

LL 1966/2–3/47–59: J.P. Dekowski, Pieśni ludowe z powiatu opoczyńskiego, „Literatura Ludowa” 10.

MAAE 1908/50–344: A. Saloni, Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne, „Materiały Antropologiczno- Archeologiczne i Etnograficzne” X.

Nieb Przes: S. Niebrzegowska, Przestrach od przestrachu, Lublin 2000.

Ol Podl: A. Oleszczuk, Pieśni ludowe z Podlasia, Wrocław 1965.

Pieś Śl: Pieśni ludowe z polskiego Śląska z rękopisów zebranych przez Ks. Emila Szramka oraz zbiorów dawniejszych A. Cinciały i J. Rogera, z. 1 Pieśni balladowe, wydał i komentarzem zaopatrzył J. S. Bystroń, Kraków 1934.

Wisła: „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”:

Wisła 1890/1–31: t. 4: E. Orzeszkowa, Ludzie i kwiaty nad Niemnem.

Wisła 1897/716–737: t. 11: H. Windakiewiczowa, Rytmika ludowej poezji polskiej.

Wisła 1899/337–341: t. 13: K. Kietlicz Rayski, Kilka bajek i śpiewek z Małopolski.

Wisła 1901/7–12: t. 15: A. Rumel, Obrzędy weselne we wsi Masi (pow. białostocki).

Wisła 1903/133–172: t. 15: E. Majewski, W. Jarecki, Bydło w mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiego.

Ziół Gaw: M. Ziółkowska, Gawędy o drzewach, Warszawa 1988.

ZWAK 1877/113–129: I. Kopernicki, Zagadki i łamigłówki Górali Beskidowych spisane w okolicach Rabki, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” t. 1.

Materiały kartoteki Słownika gwar polskich PAN; wykaz miejscowości: Gaj, pow. nowomiejski, Poręby Majdańskie, pow. kolbuszowski, Poronin, pow. tatrzański, Wężerów, pow. miechowski, Zemborzyce, pow. wadowicki, Żarzyn, pow. sanocki

Nagrania terenowe

TN 1757 Mielnik 2012

Słowniki

Dub OWM: S. Dubisz, Nazwy roślin w gwarach ostródzko-warmińsko-mazurskich, Wrocław 1977.

Kemp SInd: A.M. Kempiński, Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, Poznań 1993.

KSGP: Kartoteka Słownika gwar polskich w Zakładzie Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie.

SEBor: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2006.

SEBr: A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1985 [przedruk z 1927].

SEMel: O.S. Melnyczuk [= О.С. Мельничук] (red.), Etimologіčnij slovnik ukraїnsʹkoї movi, t. I–VII, Kiїv 1982–2012.

SESł: F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I−V, Kraków 1952–1982.

SETrub: O.N. Trubaczow [= О. Н. Трубачёв], Ètimologičeskij slovarʹ slavânskih âzykov, t. 1–37, Moskva 1974–2011.

SEVas: M. Vasmer [= М. Фасмер], Ètimologičeskij slovarʹ russkogo âzyka, t. 1–4, Moskva 1986–1987.

SJPD: W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, t. I–XI, Warszawa 1958–1969.

SKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I–VI, Kraków 1900–1911.

SL: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I–VI. Warszawa 1951 [wyd. 3. fotooffset. wg wyd. 2 z 1854–1860].

SSiSL: J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, Lublin, t. 1: Kosmos, cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, 1996; cz. 2: Ziemia, woda, podziemie, 1999; cz. 3: Meteorologia, 2012; cz. 4: Świat, światło, metale, 2012.

SStp: S. Urbańczyk (red.), Słownik staropolski, t. II, Wrocław – Warszawa – Kraków 1960–1962.

SW: J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927.

SychSGK: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–1976.

SychSKoc: B. Sychta, Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, t. I–III, Wrocław 1980–1985.

USJP: S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4, Warszawa 2003.

Literatura

Bartmiński J., 2013, Rola etymologii w rekonstrukcji językowego obrazu świata, „LingVaria” nr 2 (16), s. 233–245.

Brzozowska M., 2009, Etymologia a konotacja słowa. Studia semantyczne, Lublin.

Cienkowski W., 1963, Kadyk – warmińsko-mazurska nazwa „jałowca”, „Poradnik Językowy” nr 5–6, s. 221–226.

Jakubowicz M., 1999, Badania etymologiczne w rekonstrukcji językowego obrazu świata, [w:] A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski (red.), Przeszłość w językowym obrazie świata, „«Czerwona Seria» Instytutu Filologii Polskiej UMCS” nr 13, Lublin, s. 117–128.

Jakubowicz M., 2012, Badania etnolingwistyczne a etymologia, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury” nr 24, s. 173–181.

Kielak O., 2012, Czarny bez w ludowym lecznictwie, [w:] M. Sidor (red.), Przestrzeń kulturowa Słowian, t. 1, Lublin, s. 55–70.

Kielak O., 2013, Językowo-kulturowy obraz krzewów w polszczyźnie potocznej i ludowej. Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr hab. Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej w ZTiGWJP IFP UMCS, Lublin [mszps].

Kielak O., 2014, „Chcąc djabła odpędzić, trzeba pokadzić jałowcem.” O apotropeicznych właściwościach jałowcowego krzewu, „Twórczość Ludowa” nr 3-4, s. 30-35.

Libera Z., 1987, Semiotyka barw w polskiej kulturze ludowej i innych kulturach słowiańskich, „Etnografia Polska” t. 31, z. 1, s. 115–138.

Marczewska M., 2002, Drzewa w języku i kulturze, Kielce.

Marczewska M., 2005, Dane etymologiczne w rekonstrukcji językowego obrazu drzew, „Studia Filologiczne Akademii Świętokrzyskiej” t. 18, Kielce, s. 29–42.

Niebrzegowska-Bartmińska S., 2010, Sakronimy w polskim ludowym obrazie ziół, [w:] H. Pelcowa (red.), W świecie nazw. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Czesławowi Kosylowi, Lublin, s. 277–289.

Nitsch K., 1954, Język polski w Prusiech Wschodnich, [w:] idem, Wybór pism polonistycznych, t. III, Wrocław – Kraków, s. 362–369.

Pawłowski E., 1974, Polskie nazwy roślin. Próba klasyfikacji semantycznej, „Studia Indoeuropejskie”, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, s. 163–169.

Pelcowa H., 2001, Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej, [w:] A. Dąbrowska, I. Kamińska-Szmaj (red.), Język a Kultura, t. 16: Świat roślin w języku i kulturze, Wrocław, s. 99–116.

Popowska-Taborska H., 1997, Sprawki kaducze, [w:] H. Popowska-Taborska, J. Duma (red.), Onomastyka i dialektologia. Prace dedykowane pani profesor Ewie Rzetelskiej-Feleszko, Warszawa, s. 205–208.

Popowska-Taborska H., 2006, O specyfice pewnych wybranych zbieżności leksykalnych kaszubsko-pruskich, [w:] eadem, Szkice z Kaszubszczyzny. Dzieje badań, dzieje języka, zabytki, etymologie, Gdańsk, s. 165–169 [przedr. z:] A. A. Gippius, L. G. Nevskaâ, T. M. Nikolaeva (otvetstvennyj redaktor), T. V. Civʹân (red.), Πoλγτροπον. K 70-letiû Vladimira Nikolaeviča Toporova, Moskva 1998, s. 148–153.

Popowska-Taborska H., 2012, Rola etymologii w kształtowaniu językowego obrazu świata, „Etnolingwistyka: Problemy języka i kultury” nr 24, s. 155–171.

Szcześniak K., 2014, Kadyk, czym i na jakich obszarach jest?, „Studia Rossica Gedanensia” nr 1, s. 89-99.

Tokarski R., 1993, Słownictwo jako interpretacja świata, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski. Encyklopedia kultury polskiej XX w., t. 2, Wrocław, s. 335–362.

Toporow W.N. [= В.Н. Топоров], 1978, K obʺâsneniû neskolʹkih «kulʹturnyh» slov v prusskom âzyke, „Ètimologiâ”, s. 153–169.

Tyborczyk J., 1964a, Południowa granica zasięgu wyrazu kadyk ‘ jałowiec’, „Językoznawca” nr 11/12, s. 114–124.

Tyborczyk J., 1964b, Południowa granica zasięgu wyrazu kadyk ‘ jałowiec’, „Poradnik Językowy” nr 6, s. 262–269.

Usaczewa W.W. [= В.В. Усачева], 1999, Kalina, [w:] N. I. Tolstoj (red.), Slavânskie drevnosti. Etnolingvističeskij slovarʹ, t. 2, Moskva, s. 446–448.

Waniakowa J., 2012a, Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim, Kraków.

Waniakowa J., 2012b, Słowiańskie nazwy roślin w świetle badań etymologicznych (na wybranych przykładach), [w:] M. Furlan, A. Šivic-Dular (red.), Praslovanska dialektizacija v luči etimoloških raziskav. Ob stoti obletnici rojstva akademika Franceta Bezlaja. Zbornik referatov z mednarodnega znanstvenega simpozija v Ljubljani, 16-18. septembra 2010, Ljubljana, s. 307–322.

Wojan K., 2014, Jałowiec/kadyk w świetle „etymologii globalnej”, „Studia Rossica Gedanensia” nr 1, s. 100-141.

Wojtyła-Świerzowska M., 1998, Kognitywizm w etymologii, „Rocznik Slawistyczny” LI, s. 17–31.

Żajworonok W. [= В. Жайворонок], 2006, Kalina, [w:] idem, Znaki ukraїnsʹkoї etnokulʹturi. Slovnik-dovіdnik, Kiїv, s. 269–271.

Pobrania

Opublikowane

2015-03-01

Jak cytować

Kielak, O. . (2015) „Etymologia a językowo-kulturowy obraz jałowca i kaliny”, LingVaria, 10(19), s. 181–193. doi: 10.12797/LV.10.2015.19.12.

Numer

Dział

Etymologia

Informacje o finansowaniu