Końska mięta (Mentha arvensis), kobyli szczaw (Rumex obtusifolius) i krowi mlecz (Taraxacum officinale)
O nazwach zwierząt domowych w ludowych fitonimach
DOI:
https://doi.org/10.12797/LV.16.2021.32.13Słowa kluczowe:
ethnolinguistics, phytonyms, animal names, word formation motivation, associative (onomasiological) derivativeAbstrakt
Field Mint [Polish: “Horse Mint”] (Mentha arvensis), Curly Dock [Polish: “Mare Dock”] (Rumex obtusifolius) and Dandelion [Polish: “Cow Dandelion”] (Taraxacum officinale). On the Names of Farm Animals in Folk Phytonyms
The subject of the article are folk phytonyms with an animal component. While analyzing the “animal” names of plants in the cultural context, the author reaches for so-called “co-linguistic data” (i.e. folk knowledge, beliefs and practices) related to animals and plants. Also, she arranges the phytonyms according to the semantic criterion, distinguishing the names of plants motivated by: (1) the animal’s appearance and (2) the appearance of the animal’s body parts, (3) animals’ smells, (4) the use of a plant as animal food, (5) the way in which the plant is used in folk magic and (6) in folk veterinary medicine. The analysis of dialectal names of plants in the cultural context makes it possible to consider the status of the animal part of the name. On the basis of her analyses, the author proves that both in the case of complex plant names and noun derivatives, the animal part of the name becomes “independent” in terms of a meaning and adopts qualitative meanings such as “big, great”, “dedicated to an animal (as food or medicine)”, “worse, useless for a human being”.
Pobrania
Bibliografia
Źródła
BańZioł: Cz. Bańkowski, E. Kuźniewski, Ziołolecznictwo ludowe, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa – Wrocław 1980.
BartPANLub: J. Bartmiński (red.), Lubelskie, cz. 1: Pieśni i obrzędy doroczne, cz. 2: Pieśni i obrzędy rodzinne. Chrzciny, wesele, pogrzeb, cz. 3: Pieśni i teksty sytuacyjne, cz. 4: Pieśni powszechne, cz. 5: Pieśni stanowe i zawodowe, „Polska Pieśń i Muzyka Ludowa.
Źródła i Materiały”, t. 4, Lublin 2011.
BiegLecz: H. Biegeleisen, Lecznictwo ludu polskiego, Kraków 1929.
BrzusWieprz: M. Brzuskowska, Świat roślin w kulturze wsi dorzecza Górnego Wieprza, Zamość 1998.
JakZwycz: S. Jakubiec, Zwyczaje i wierzenia ludności okolic Żywiecczyzny, „Karta Groni” 1980, 9–10, s. 104–120.
K3Kuj: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 3: Kujawy, cz. 1, Kraków – Warszawa 1962 [1867].
K19Kiel: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 19: Kieleckie, cz. 2, Kraków – Warszawa 1963 [1886].
K39Pom: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 39: Pomorze oraz Aleksander Hilferding, Ostatki Słowian na południowym brzegu Bałtyckiego Morza, przeł. O. Kolberg, z rękopisów oprac. J. Kądziołka, D. Pawlakowa, red. J. Burszta, Kraków – Warszawa 1965.
K48Ta-Rz: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 48: Tarnowskie-Rzeszowskie, z rękopisów oprac. J. Burszta, B. Linette, Kraków – Warszawa 1967.
KotUrok: F. Kotula, Przeciw urokom. Wierzenia i obrzędy u Podgórzan, Rzeszowiaków, Lasowiaków, Warszawa 1989.
Lud: „Lud. Organ Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego” 1898 (4), 1931 (10), 1986 (70).
NowMed: J. Nowak, Z medycyny ludowej w Żywieckim, „Gronie” 1938, 2, s. 67–78.
PalLas: Z. Libera, A. Paluch, Lasowiacki zielnik, Kolbuszowa 1993.
PalRoś: A. Paluch, Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, wyd. 2, Wrocław 1988.
PalZer: A. Paluch, „Zerwij ziele z dziewięciu miedz”… Ziołolecznictwo ludowe w Polsce w XIX i początku XX wieku, Wrocław 1989.
PirPodl: E. Pirożnikow, Tradycje użytkowania dziko rosnących roślin leczniczych i pokarmowych wschodniego Podlasia, [w:] A. Górniak, B. Poskrobko (red.), Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej w systemie ochrony przyrody i edukacji środowiskowej, Białystok 2008, s. 64–80.
RogKasz: E. Rogowska, Kaszubskie nazwy roślin uprawnych, Gdańsk 1998.
RogWag: E. Rogowska-Cybulska, Gwarowy obraz roślin w świetle aktywności nominacyjnej ich nazw (na przykładzie gwary wsi Wagi w powiecie łomżyńskim), Gdańsk 2005.
ŚwiętNadr: J. Świętek, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, Kraków 1893.
UdzBiec: S. Udziela (red.), Ziemia Biecka. Lud polski w powiatach gorlickim i grybowskim, Nowy Sącz 1994.
WajNazw: L. Wajda-Adamczykowa, Polskie nazwy drzew, Wrocław 1989.
Wisła: „Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny” 1887 (t. 1), 1888 (t. 2), 1905 (t. 19).
ZWAK: „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1882 (t. 6), 1890 (t. 14), 1893 (t. 17), 1895 (t. 18).
ŻywPuszB: M. Żywirska, Puszcza Biała, jej dzieje i kultura, Warszawa 1973.
Literatura
Bartmiński J., 2020, O (a)symetrii semantycznej wzroku i słuchu, [w:] J. Winiarska, A. Załazińska (red.), Między słowem a obrazem, Kraków, s. 41–48, https://doi.org/10.12797/9788381383158.02. DOI: https://doi.org/10.12797/9788381383158.02
Brodskij I.V., 2017, Finno-ugorskie nazvaniâ rastenij, soderžaŝie zoosemizmy so značeniem ‛lošadʹ’ (na leksičeskom materiale finno-permskih âzykov), „Vestnik Kostromskogo gosudarstvennogo universiteta” 23/1, s. 152–158.
Brodskij I.V., 2018, Finno-ugorskie nazvaniâ rastenij, soderžaŝie zoosemizmy so značeniem ‛ovca’ (na leksičeskom materiale finno-permskih âzykov), „Oriental Studies” 11, nr 3, s. 95–100, https://doi.org/10.22162/2619-0990-2018-37-3-95-100. DOI: https://doi.org/10.22162/2619-0990-2018-37-3-95-100
Brzozowska M., 2000, Derywaty onomazjologiczne (asocjacyjne) w językowym obrazie świata, [w:] A. Dąbrowska, J. Anusiewicz (red.), Język a kultura, t. 13: Językowy obraz świata i kultura, Wrocław, s. 143–152.
Budziszewska W., 1972, Mit a nazwa rośliny, „Poradnik Językowy” nr 10, s. 573–576.
Budziszewska W., 1976, Odzwierciedlenie podań o słońcu w nazwach roślin, „Poradnik Językowy” nr 9, s. 409–411.
Buława M., 2019, Nazwy chorób w gwarach polskich, Kraków.
Dubrovina S.Û., 1990, Zaâčʹâ kapusta, uŝki i lapki…, „Russkaâ rečʹ” 6, s. 113–118.
Dubrovina S.Û., 1991, Russkaâ botaničeskaâ terminologiâ v ètnolingvističeskom osveŝenii (na materiale nazvanij rastenij, obrazovannyh ot nazvanij životnyh i ptic), praca magisterska, mszps.
Dubrovina S.Û., 2010, Zoonimnye nazvaniâ rastenij. Voloviki i „volovʹi” travy, [w:] V.B. Kolosova, A.B. Ippolitova (red.), Ètnobotanika: rasteniâ v âzyke i kulʹture, „Acta Linguistica Petropolitana”, t. 6, cz. 1, Sankt-Peterburg, s. 62–68.
Dubrovina S.Û., 2014, Ètnokulʹturnye predstavleniâ slavân o pticah v svete narodnoj botaniki, „Voprosy kognitivnoj lingvistiki” nr 2 (39), s. 110–118.
Grzegorczykowa R., Puzynina J., 1984, Problemy ogólne słowotwórstwa, [w:] R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel (red.), Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, Warszawa, s. 307–331.
Handke K., 1993, Polskie nazewnictwo botaniczne oczami językoznawcy, [w:] B. Kuźnicka (red.), Historia leków naturalnych, t. IV: Z historii i etymologii polskich nazw roślin leczniczych, Warszawa, s. 11–23.
Kaczan A., 2015, Hipotezy etymologiczne nazwy jęczmień a językowo-kulturowy obraz tego zboża w polszczyźnie ludowej, „LingVaria” nr 1 (19), s. 171–180, https://doi.org/10.12797/LV.10.2015.19.11. DOI: https://doi.org/10.12797/LV.10.2015.19.11
Kempf Z., 1985, Wyrazy „gorsze” dotyczące zwierząt, „Język Polski” LXV, s. 125–144.
Kempf Z., 1989, Dwa aspekty wyrazów negatywnych dotyczących zwierząt, „Język Polski” LXIX, s. 208–209.
Kielak O., 2015, Etymologia a językowo-kulturowy obraz jałowca i kaliny, „LingVaria” nr 1(19), s. 181–193, https://doi.org/10.12797/LV.10.2015.19.12. DOI: https://doi.org/10.12797/LV.10.2015.19.12
Kielak O., 2018, Językowo-kulturowy obraz zwierząt domowych w polskiej tradycji ludowej, rozprawa doktorska, mszps.
Kielak O., 2020, Zwierzęta domowe w języku i kulturze. Studium etnolingwistyczne, Lublin.
Kolosova V.B., 2012, „Medvežʹi” rasteniâ v russkih govorah, „Russkaâ rečʹ” 5, s. 94–97.
Kolosova V.B., 2014, „Medvežʹi” rasteniâ v slovackom âzyke, „Slavica Slovaca” 49, nr 1, s. 31–36.
Kolosova V.B., 2016, Zaâčʹi” travy v narodnoj botanike slavân, „Slavânskij alʹmanah” 3–4, s. 321–335.
Kołosowa W. [= Kolosova V.B.], 2009, Obraz świetlika i innych ziół związanych ze wzrokiem w słowiańskiej kulturze ludowej, [w:] S. Niebrzegowska-Bartmińska, S. Wasiuta (red.), Stereotypy w języku i w kulturze, Lublin, s. 173–179.
Machek V., 1954, Česká a slovenská jména rostlin, Praha.
Marczewska M., 2005, Dane etymologiczne w rekonstrukcji językowego obrazu drzew, „Studia Filologiczne Akademii Świętokrzyskiej” 18, s. 29–42.
Niebrzegowska-Bartmińska S., 2010, Sakronimy w polskim ludowym obrazie ziół, [w:] H. Pelc (red.), W świecie nazw. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Czesławowi Kosylowi, Lublin, s. 277–289.
Niebrzegowska-Bartmińska S., 2017, Jakie dane są relewantne etnolingwistycznie?, „Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury” 29, s. 11–29, https://doi.org/10.17951/et.2017.29.11. DOI: https://doi.org/10.17951/et.2017.29.11
Niebrzegowska-Bartmińska S., 2020, Definiowanie i profilowanie pojęć w (etno)lingwistyce, Lublin.
Pawłowski E., 1974, Polskie nazwy roślin (Próba klasyfi kacji semantycznej), [w:] J. Kuryłowicz (red.), Studia indoeuropejskie, Wrocław, s. 163−169.
Pelcowa H., 2001, Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej, [w:] A. Dąbrowska, I. Kamińska-Szmaj (red.), Język a kultura, t. 16: Świat roślin w języku i kulturze, Wrocław, s. 99–116.
Pelcowa H., 2002, Językowy obraz roślin w gwarach Lubelszczyzny, [w:] W. Książek-Bryłowa, H. Duda (red.), Język polski. Współczesność – historia, Lublin, s. 127−144.
Rogowska E., 1995, Kaszubskie nazwy roślin uprawnych, Gdańsk.
Skubalanka T., 2009, Polskie nazewnictwo roślin. Struktura zbioru, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio FF: Philologiae” t. 27, s. 129–144.
Stec W., 2016, Metafora w nazewnictwie roślinnym. Polskie i rosyjskie nazwy roślin leczniczych motywowane nazwami ze świata zwierząt, „Acta Polono-Ruthenica” XXI, s. 99–115.
Szadura J., 2019, Zagadka bratka. Nazwa jako narzędzie językowego porządkowania świata, „LingVaria” nr 1 (27), s. 203–215, https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.27.13. DOI: https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.27.13
Tokarski R., 1993, Słownictwo jako interpretacja świata, [w:] J. Bartmiński (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wrocław, s. 343–370.
Waniakowa J., 2012, Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Zagadnienia ogólne, Kraków.
Waniakowa J., 2015, Nazwy zwierząt w nazwach roślin, [w:] E. Wierzbicka-Piotrowska (red.), Dialog pokoleń w języku potocznym, w języku wsi i miasta, w literaturze, w publicystyce, w tekstach kultury, Warszawa, s. 187–194.
Wróbel H., 2004, Związki staroczesko-staropolskie w terminologii botanicznej, Kraków.
Słowniki
AGMaz: Atlas gwar mazowieckich, t. 1, red. H. Horodyska-Gadkowska, A. Strzyżewska-Zaremba, 1971, t. 2–10, red. A. Kowalska, A. Strzyżewska-Zaremba, 1973–1992, Wrocław.
FischRoś: M. Kujawska, Ł. Łuczaj, J. Sosnowska, P. Klepacki (oprac.), Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera, Wrocław 2016.
ISJP: M. Bańko (red.), Inny słownik języka polskiego PWN, t. I–II, Warszawa 2000.
KąśILG: J. Kąś, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. I: A–B, Bukowina Tatrzańska – Nowy Sącz – Nowy Targ 2015, t. II: C–Do, Bukowina Tatrzańska – Nowy Sącz – Nowy Targ 2015, t. III: Dó–Gr, Bukowina Tatrzańska – Nowy Targ 2016, t. IV: Gu–Kol, Kraków 2017, t. V: Koł–Mad, Nowy Sącz 2017, t. VI: Maf–Nie, Nowy Sącz 2018, t. VII: Nif–Pap, Nowy Sącz 2018, t. VIII: Par–Pou, Nowy Sącz 2018, t. IX: Pow–Sce, Nowy Sącz 2019, t. X: Sch–Śró, Nowy Sącz 2019, t. XI: Śry–Wych, Nowy Sącz 2019, t. XII: Wyci–Ż, Nowy Sącz 2019.
KąśSGO: J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, wyd. 2 popr. i poszerz., t. 1–2, Kraków 2011.
KSGP: Kartoteka Słownika gwar polskich w Pracowni Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN, [on-line:] www.rcin.org.pl.
MajSłow: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej, źródłowo zebrane i zestawione z synonimami naukowemi łacińskiemi w podwójnym porządku alfabetycznym i pomnożone porównawczym materyałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich, zebrał i ułożył E. Majewski, t. I: Słownik polsko-łaciński, Warszawa 1889, t. II: Słownik łacińsko-polski, Warszawa 1894–1898.
NKPP: J. Krzyżanowski (red.), Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1–4, Warszawa 1969–1978.
ParGór: Z. Radwańska-Paryska, Słownik gwarowy góralskich nazw roślin z Tatr i Podtatrza, Zakopane 1992.
PelcSGL: H. Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny, t. 1: Rolnictwo. Narzędzia rolnicze, prace polowe, zbiór i obróbka zbóż, Lublin 2012, t. 2: Rolnictwo. Transport wiejski, rośliny okopowe i paszowe, gleby i rodzaje pól, uprawa lnu i konopi, zbiór siana, Lublin 2014, t. 3:
Świat zwierząt, Lublin 2015, t. 4: Sad i ogród warzywny, budownictwo i przestrzeń podwórza, Lublin 2016, t. 5: Świat roślin, Lublin 2017.
PSWP: H. Zgółkowa (red.), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. 1–50, Poznań 1994–2005.
RostSymb: J. Rostafiński, Symbola ad historiam naturalem medii aevi, cz. I–II, Kraków 1900.
SCiesz: J. Krop, J. Twardzik, J. Pilch, J. Wronicz, Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, red. J. Wronicz, Wisła – Ustroń 1995.
SF: S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I–II, Warszawa 1967–1968.
SGK: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. 1–7, Wrocław 1967–1976.
SGOWM: Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, t. I–III, red. Z. Stamirowska, t. IV–V, red. H. Perzowa, D. Kołodziejczykowa, t. VI, red. D. Kołodziejczykowa, K. Sobolewska, t. VII, red. K. Sobolewska, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1987 (t. I), Wrocław – Warszawa – Kraków 1991 (t. II), Warszawa – Kraków 1993–2018 (t. III–VII).
SGP: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źrodła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–9, z. 2), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2–t. 10, z. 2), t. 1–3: Wrocław – Warszawa – Krakow 1977–1991, t. 4–10: Krakow 1992–2019.
SGŚP: B. Podgórska, A. Podgórski, Słownik gwar śląskich. Godómy po naszymu, czyli po śląsku, Katowice 2008.
SGŚWyd: B. Wyderka (red.), Słownik gwar śląskich, t. 1–15, Opole 2000–2016.
SKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I–VI (t. IV–VI do druku przygot. J. Łoś), Kraków 1900–1911.
SSiSL: J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. I: Kosmos, z. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996, z. 2: Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999, z. 3: Meteorologia, Lublin 2012, z. 4: Świat, światło, metale, Lublin 2012, t. II: Rośliny, z. 1: Zboża, Lublin 2017, z. 2: Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe, Lublin 2018, z. 3: Kwiaty, Lublin 2019, z. 4: Zioła, Lublin 2019, z. 5: Rośliny, drzewa owocowe i iglaste, Lublin 2020.
SW: J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki (red.), Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa 1900–1927.
WietSPog: A. Wietrzyk, Słownik gwary Pogórzan (z okolic Gorlic), red. B. Grabka, R. Kucharzyk, Gorlice 2011.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
