Zwierzęta domowe w trzech modelach ludowego opisu świata
DOI:
https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.27.14Słowa kluczowe:
zwierzęta domowe, folklor, etnolingwistyka, językowy obraz świataAbstrakt
Pets in Three Models of Folk Description of the World
The goal of the paper is to show how three models of the world co-exist in folk narrations about pets. Identified in accordance with the methodology of the Lublin Słownik stereotypów i symboli ludowych (‘A dictionary of folk stereotypes and symbols’), the three models are: the mythological (inherited from the Proto-Indo-European and Proto-Slavic past), the religious (biblical, Judaeo-Christian), and the colloquial (common-sense, pragmatic). The author also speculates whether it is possible to connect the individual models with specific genres of folklore. The basis for the analyses is the rich material covering contexts from the end of the 18th to the beginning of the 21st century, which comprises three types of data: lexicographic, folkloristic, and ethnographic.
Pobrania
Bibliografia
AfanPoet: A. Afanas’ev, Poètičeskie vozzreniâ slavân na prirodu, t. 1–3, Moskva 1994 [reprint wyd. 1 z lat 1865–1869].
Bartmiński J., 2013, Obraz mira v pol’skoj narodnoj tradicii, [w:] S.M. Tolstaâ, T.A. Agapkina (red.), Ethnolinguistica Slavica. K 90-letiju akademika Nikity Il’iča Tolstogo, Moskva, s. 26–41.
Bartwicka H., 1992, „Metafory zwierzęce” w języku polskim i rosyjskim, [w:] J. Wawrzyńczyk (red.), Lexicographica slavica. Profesorowi Andrzejowi Bogusławskiemu, Toruń, s. 7–14.
Chmielowiec M., 1931, Czasowniki zwierzęce (przyczynek do obrazowości języka), „Język Polski” XVI, s. 87–90.
Dźwigoł R., 2004, Polskie ludowe słownictwo mitologiczne, Kraków.
GieyMit: A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1982.
GlogTyk: Z. Gloger, Słownik gwary ludowej w okręgu tykocińskim, Warszawa 1894.
ISJP: M. Bańko (red.), Inny słownik języka polskiego, Warszawa 2000.
Ivanov V.V., Toporov V.N., 1974, Issledovaniâ v oblasti slavânskih drevnostej, Moskva.
JakInd: M. Jakimowicz-Shah, A. Jakimowicz, Mitologia indyjska, Warszawa 1982.
Jakubowicz M., 2016, O stosunku ludzi do zwierząt w świetle „odzwierzęcych” derywatów, „Akcent” 37, nr 1, s. 151–154.
Kempf Z., 1985, Wyrazy „gorsze” dotyczące zwierząt, „Język Polski” LXV, s. 125–144.
Kempf Z., 1989, Dwa aspekty wyrazów negatywnych dotyczących zwierząt, „Język Polski” LXIX, s. 208–209.
Kielak O., 2018, Językowo-kulturowy obraz zwierząt domowych w polskiej tradycji ludowej, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, rozprawa doktorska, mps.
KopSSym: W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990.
KowLek: P. Kowalski, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa – Wrocław 1998.
KrzPBL: J. Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, t. I–II, Wrocław 1962–1963.
Łuczyński M., 2011, Kognitywna definicja Peruna. Etnolingwistyczna próba rekonstrukcji fragmentu słowiańskiego tradycyjnego mitologicznego obrazu świata, „Studia Mythologica Slavica” 14, s. 219–230.
Mosiołek-Kłosińska K., 1997, Antropocentryzm leksyki „zwierzęcej”, [w:] R. Grzegorczykowa, Z. Zaron (red.), Semantyczna struktura słownictwa i wypowiedzi, Warszawa, s. 71–77.
Niebrzegowska-Bartmińska S., 2016a, „Ryczy wół na sto gór”. Motywy zwierzęce w polskiej meteorologii ludowej, [w:] A.A. Alekseev i in. (red.), Slavische Geisteskultur: ethnolinguistische und philologische Forschungen, cz. 1, Frankfurt am Main, s. 109–122.
Niebrzegowska-Bartmińska S., 2016b, „W najwyższe góry bije piorun z chmury”. Trzy modele pioruna w polskim ludowym obrazie świata, „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa” nr 3–4, s. 473–482.
NKPP: J. Krzyżanowski i in. (oprac.), Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1–4, Warszawa 1969–1978.
Pajdzińska A., 2001, My, to znaczy… (z badań językowego obrazu świata), „Teksty Drugie” nr 1, s. 33–53.
Pajdzińska A., 2017, „Śmiercią jakby płytszą nie umierają, ale zdychają zwierzęta” (obraz zwierząt w polszczyźnie na tle ustaleń nauk przyrodniczych), „Etnolingwistyka” 29, s. 135–148, [on-line:] http://dx.doi.org/10.17951/et.2017.29.135.
PodDem: B. i A. Podgórscy, Wielka księga demonów polskich. Leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice 2005.
PSWP: H. Zgółkowa (red.), Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, Poznań, t. 7 – 1996, t. 12 – 1997, t. 14 – 1998, t. 15 – 1998, t. 19 – 2005, t. 42 – 2005.
Rak M., 2010, Czym nie jest językowy obraz świata?, [w:] R. Przybylska, J. Kąś, K. Sikora (red.), Symbolae grammaticae in honorem Boguslai Dunaj, „Biblioteka LingVariów”, t. 9, Kraków, s. 485–495.
SF: S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I–II, Warszawa 1967–1968.
SGK: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–1976.
SGP: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–9, z. 2), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2), t. 1–3: Wrocław – Warszawa – Kraków 1977–1991, t. 4–9, z. 4: Kraków 1992–2017.
SJPD: W. Doroszewski (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa 1958–1969.
SKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I–VI (t. IV–VI do druku przygot. J. Łoś), Kraków 1900–1911.
SL: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I–VI, Warszawa 1951 [fotooffset. wg wyd. 2 z lat 1854–1860].
SlavMif: S.M. Tolstaâ (red.), Slavânskaâ mifologiâ. Ènciklopedičeskij slovar’, Moskva 2002.
SlavTol: N.I. Tolstoj (red.), Slavânskie drevnosti. Ètnolingvističeskij slovar’ v 5-ti tomah, Moskwa 1995–2012.
SSiSL: J. Bartmiński (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. I: Kosmos, z. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; z. 2: Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; z. 3: Meteorologia, Lublin 2012; z. 4: Świat, światło, metale, Lublin 2012; t. II: Rośliny, z. 1: Zboża, Lublin 2017.
Steffen W., 1986, Wyrazy „lepsze” i „gorsze”, „Język Polski” LXVI, s. 336–340.
SW: J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki (red.), Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa 1952–1953 [wyd. fotooffset. z lat 1900–1927].
SzyjRS: A. Szyjewski, Religia Słowian, Kraków 2003.
Tokarski R., 1988, Konotacja jako składnik treści słowa, [w:] J. Bartmiński (red.), Konotacja, Lublin, s. 35–54.
Tokarski R., 1991, Wartościowanie człowieka w metaforach językowych, „Pamiętnik Literacki LXXXII, s. 144–157.
Tolstoj N.I., 1994, Eŝe raz o teme „tuči – govâda, dožd’ – moloko”, [w:] idem (red.), Slavânskij i balkanskij folʹklor. Verovaniâ. Tekst. Ritual, Moskva, s. 3–16.
Tomicki R., 1976, Słowiański mit kosmogoniczny, „Etnografia Polska” XX, z. 1, s. 47–97.
Tomicki R., 1979, Ludowa kosmogonia dualistyczna Słowian w świetle samojedzkich mitów stworzenia, „Etnografia Polska” XXIII, z. 2, s. 169–184.
Trubačev O.N., 1960, Proishoždenie nazvanij domašnih životnyh v slavânskih âzykah, Moskva.
USJP: S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2003.
Uspieński B., 1985, Kult św. Mikołaja na Rusi, tłum. E. Janus, M.R. Mayenowa, Z. Kozłowska, Lublin.
WarNazw: S. Warchoł, Słownik etymologiczno-motywacyjny słowiańskiej zoonimii ludowej. Słowiańskie nazwy własne zwierząt domowych i udomowionych zwierząt dzikich w środowiskach wiejskich, t. 1–4, Lublin 2007–2014.
WörtHoff: E. Hoffmann-Krayer, H. Bächtold-Stäubli (red.), Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, t. I–X, Berlin – Leipzig 1927–1941. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110855364
Źródła:
BartPANLub: J. Bartmiński (red.), Lubelskie, cz. 1: Pieśni i obrzędy doroczne, cz. 2: Pieśni i obrzędy rodzinne. Chrzciny, wesele, pogrzeb, cz. 3: Pieśni i teksty sytuacyjne, cz. 4: Pieśni powszechne, cz. 5: Pieśni stanowe i zawodowe, „Polska Pieśń i Muzyka Ludowa”, t. 4, Lublin 2011.
BartWąż: J. Bartmiński, O. Kielak, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2015.
BiegKoleb: H. Biegeleisen, U kolebki, przed ołtarzem, nad mogiłą, Lwów 1929.
DworMaz: S. Dworakowski, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, cz. 1: Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok 1964.
FolfZag: S. Folfasiński (oprac.), Polskie zagadki ludowe, Warszawa 1975.
K: O. Kolberg, Dzieła wszystkie:
K3Kuj: t. 3: Kujawy, cz. 1, Kraków – Warszawa 1962.
K5Krak: t. 5: Krakowskie, cz. 1, Kraków – Warszawa 1962.
K7Krak: t. 7: Krakowskie, cz. 3, Kraków – Warszawa 1962.
K8Krak: t. 8: Krakowskie, cz. 4, Kraków – Warszawa 1962.
K17Lub: t. 17: Lubelskie, cz. 2, Kraków 1962.
K19Kiel: t. 19: Kieleckie, cz. 2, Kraków – Warszawa 1963.
K42Maz: t. 42: Mazowsze, cz. 7, Kraków – Warszawa 1970.
K45Gór: t. 45: Góry i Podgórze, cz. 2, Kraków – Warszawa 1968.
K60Przysł: t. 60: Przysłowia, Warszawa – Kraków 1967.
KotZn: F. Kotula, Znaki przeszłości. Odchodzące ślady zatrzymać w pamięci, Warszawa 1976.
KupMet: W. Kupiszewski, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii języka polskiego, Wrocław 1969.
ŁSE 1963: W. Drozdowska, Magiczne normy postępowania w życiu codziennym Załęcza Wielkiego, pow. Wieluń, „Łódzkie Studia Etnograficzne” t. 5, s. 111–130.
ŁSE 1974: I. Lechowa, Relikty tradycyjnej obrzędowości dorocznej w Łęczyckiem, „Łódzkie Studia Etnograficzne” t. 16, s. 53–69.
MAAE 1900: S. Cercha, Przebieczany, wieś w powiecie wielickim, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” 4, s. 81–210.
MańZwycz: A. Mańkowski, Zwyczaje i wierzenia ludowe w Złotowie pod Lubawą, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 6, 1923–1925, s. 69–79, 86–94.
NiebPrzes: S. Niebrzegowska, Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2000.
SimDrzew: D. Simonides, Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, Opole 2010.
SimGad: D. Simonides, J. Ligęza (oprac.), Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska, Opole 1975.
SimWierz: D. Simonides, Wierzenia i zachowania przesądne, [w:] eadem (red.), Folklor Górnego Śląska, Katowice 1989, s. 225–301.
StelPom: B. Stelmachowska, Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń 1933.
ŚwiętNadr: J. Świętek, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, Kraków 1893.
Wisła 1891: E. Jeleńska, Wieś Komarowicze w powiecie mozyrskim, „Wisła” V, s. 479–520.
Wisła 1892: M. Toeppen, Wierzenia mazurskie, tłum. E. Plizówna, „Wisła” VI, s. 145–185.
Wisła 1893: S. Udziela, Pojęcie ludu o przyrodzie, „Wisła” VII, s. 385.
Wisła 1894: O. Knoop, Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego, „Wisła” VIII, s. 719–774.
Wisła 1899: S. Udziela, Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po prawym brzegu Wisły, „Wisła” XIII, s. 65–88.
Wisła 1903: E. Majewski, W. Jarecki, Bydło (pecus, bos, vacca, vitulus) w mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiego, „Wisła” XVII, s. 133–172.
Wisła 1905: E. Majewski, K. Stołyhwo, Owca w mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiego, „Wisła” XIX, s. 241–273.
ZowBib: M. Zowczak, Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, Wrocław 2000.
ZWAK 1877: Z. Gloger, Zabobony i mniemania ludu nadnarwiańskiego tyczące ptaków, płazów i owadów, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 1, s. 101–107.
ZWAK 1879: W. Siarkowski, Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej ” 3, s. 3–61.
ZWAK 1880: W. Siarkowski, Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 4, s. 83–184.
ZWAK 1881: B. Gustawicz, Podania, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Część pierwsza, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 5, s. 102–186.
ZWAK 1883a: W. Kosiński, Materiały do etnografii Górali Beskidowych. Część pierwsza, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 7, s. 3–105.
ZWAK 1883b: W. Siarkowski, Podania i legendy o zwierzętach, drzewach i roślinach, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 7, s. 106–119.
ZWAK 1887: S. Ciszewski, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w pow. olkuskim, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 11, s. 1–129.
ZWAK 1891: S. Ulanowska, Łotysze Inflant polskich a w szczególności z gminy Wielońskiej powiatu Rzeżyckiego. Obraz etnograficzny, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 15, s. 181–282.
ZWAK 1892: R. Zawiliński, Przesądy i zabobony z ust ludu w różnych okolicach zebrane, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 16, s. 252–267.
Relacje potoczne:
TNTyszowce 1985: Stefania Ruta, ur. w 1907 r., zam. Tyszowce, woj. lubelskie, pow. tomaszowski, nagranie zdeponowane w Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” UMCS.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2019 Olga Kielak
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
