Wariancje semantyczne pojęcia "kołtuna" w wybranych tekstach kultury polskiej i litewskiej
DOI:
https://doi.org/10.12797/LV.15.2020.29.12Słowa kluczowe:
kołtun, pojęcie kulturowe, derywacja semantyczna, język polski, język litewski, teksty kulturyAbstrakt
Semantic variations of the concept of kołtun ‘polish plait’ in selected text of polish and lithuanian cultures
The paper discusses semantic changes and stylistic derivation of the cultural concept of kołtun ‘Polish plait’ (Plica polonica) in Polish and Lithuanian. Although today it is impossible to meet a person with a kołtun on their head, the concept itself, as an element of socially established knowledge of the world, has survived and is still used in various discourses (ranging from dialectal texts and folklore, belles-lettres and journalistic writing, to contemporary Internet messages), to communicate different meanings, both literal and metaphorical.
There are similarities and differences between the conceptualizations of kołtun in texts of Polish and Lithuanian cultures. The unifying element is the perception of kołtun as a formation of entangled hair or a mysterious disease that is inscribed into the folk system of beliefs and magical rituals. On the other hand, what sets the analysed concept apart in the two languages, is a much richer resource of folk and colloquial forms (compounds, hybrid words, phrasemes) in Lithuanian, and in addition, the lack of negative evaluation of kołtun in Lithuanian, whereas in Polish the word is often used to describe a backward, small-minded person.
Pobrania
Bibliografia
Adelung J.Ch., 1811, Grammatisch-kritisches Wörterbuch der hochdeutschen Mundart, [on-line:] http://lexika.digitale-sammlungen.de/adelung/online/angebot.
Andriušis A., Rimavičienė A., 2006, Institucinė medicinos mokslų pradžia Vilniaus universitete: nuo Vilniaus medicinos mokyklos iki Collegium Medicum (1775–1781), [w:] A. Andriušis (red.), Vilniaus medicinos istorijos almanachas, t. 2, Vilnius, s. 17–25.
Bartmiński J., 2006a, O pojęciu językowego obrazu świata, [w:] idem, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin, s. 11–21.
Bartmiński J., 2006b, Punkt widzenia, perspektywa, językowy obraz świata, [w:] idem, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin, s. 76–88. Pierwodruk w: J. Bartmiński (red.), Językowy obraz świata, Lublin 1990, s. 109–121.
Bartmiński J., 2009, Czy możemy wyzwolić się ze stereotypów? Stereotypy a wzory kultury, [w:] idem, Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin, s. 106–111.
Bartmiński J., Niebrzegowska-Bartmińska S., 2006, Dynamika kategorii punktu widzenia w języku, tekście, dyskursie, [w:] J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, Lublin, s. 106–130. Pierwodruk w: J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz (red.), Punkt widzenia w języku i w kulturze, Lublin 2004, s. 321–358.
Brodski J., 2000, Divertimento litewskie, [w:] idem, Tym tylko byłem. Wybór wierszy, tłum. S. Barańczak, Kraków, s. 51–54.
DLKT: Dabartinės lietuvių kalbos tekstynas (Korpus Współczesnego Języka Litewskiego), [on-line:] https://semantika.lt/Resources/CorporaSearchDLKT.
DLKŽ: Dabartinės lietuvių kalbos žodynas, wydanie elektroniczne, [on-line:] http://lkiis.lki.lt/dabartinis.
DW: J. Grimm, W. Grimm, Deutsches Wörterbuch, I–XXXII, Leipzig 1854–1961, [on-line:] http://woerterbuchnetz.de/cgi-bin/WBNetz/wbgui_py?sigle=DWB. http://woerterbuchnetz.de/cgi-bin/WBNetz/wbgui_py?sigle=DWB&mode=Vernetzung&lemid=GW13121#XGW13121.
Engelking A., 2000, Klątwa. Rzecz o ludowej magii słowa, Wrocław.
FŽe: Frazeologijos žodynas, [on-line:] http://lkiis.lki.lt/frazeologizmu.
Gloger Z., 1978, Kołtun, [w:] idem, Encyklopedia staropolska ilustrowana, wstęp J. Krzyżanowski, t. 3, Warszawa, s. 63–64 [1900–1903].
Greimas A.J., 1974, Kaukai ir aitvarai. Antroji dalis: Aitvaras, „Metmenys. Jaunosios kartos kultūros žurnalas” nr 28, s. 22–67.
Greimas A.J., 1979, Apie dievus ir žmones: lietuvių mitologijos studijos, Chicago.
Grimm J., 1835, Wickelt der nachtalb, [w:] idem, Deutsche Mythologie, Göttingen, s. 262, [on-line:] https://books.google.de/books?id=IutAAAAAcAAJ&pg=PA262&lpg=PA262&dq=%22wickelt+der+nachtalb%22&source=bl&ots=a3HKpinB-w&sig=_8LlswiKb_4UW5prVycF6X26UNY&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwj9xeKWjJ_cAhVGQhoKHUfjC1gQ6AEIKjAB.
K3Kuj: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 3: Kujawy, cz. 1, Wrocław – Poznań 1962 [1867].
K11Poz3: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 11: Wielkie Księstwo Poznańskie, cz. 3, Wrocław – Poznań 1982 [1877].
LEW: E. Fraenkel, Litauisches etymologisches Wörterbuch, t. I–II, przy współpr. A. Słupski, E. Hofmann, E. Tangl, Heidelberg – Göttingen 1955–1965.
LKIIS: Lietuvių kalbos ištieklių informacinė sistema (System Informacyjny Zasobów Języka Litewskiego), [on-line:] http://lkiis.lki.lt.
LKŽe: G. Naktinienė, J. Paulauskas, R. Petrokienė, Z. Šimėnaitė, V. Vitkauskas, J. Zabarskaitė (red.), Lietuvių kalbos žodynas, wyd. 2 elektroniczne, t. 1–20, Vilnius 2013 [1941–2002].
LUž: D. Vaitkevičienė (red.), Lietuvių užkalbėjimai: gydymo formulės. Lithuanian Verbal Healing Charms, Vilnius 2008.
Łopatyńska H.M., 2013. Kołtun pilnie poszukiwany, Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, [on-line:] http://etnomuzeum.pl/koltun-pilnieposzukiwany/.
Łotman J., Uspienski B., 1977, O semiotycznym mechanizmie kultury, [w:] E. Janus, R.M. Mayenowa (wybór i oprac.), Semiotyka kultury, Warszawa, s. 147–170.
Marczewska M., 2012, Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam… Choroba. Studium językowo-kulturowe, Kielce.
Miežutavičiūtė V., 1991, Kaltūno etiologijos tyrinėjimai Vilniaus medicinos draugijos veikloje, „Medicina” nr 7–8 (27), s. 88–89.
Miliauskaitė N., 1999, *** ateina gerokai po vidurnakčio…, [w:] eadem, Sielos labirintas, Vilnius, s. 446–447.
Nagórko A., 2004, Metody kontrastywne a etnolingwistyka (lingwistyka kulturowa), [w:] É. Fórián (red.), Wielokulturowość, tożsamość narodowa, mniejszości na Węgrzech i w Polsce. Język – literatura – kultura, Debreczyn, s. 23–33.
Narodowy Korpus Języka Polskiego, praca zbiorowa, red. A. Przepiórkowski, M. Bańko, R.L. Górski, B. Lewandowska-Tomaszczyk, Warszawa 2012.
Nitsch K., 1968, Wybór polskich tekstów gwarowych, wyd. 3, Warszawa.
NKJP: Narodowy Korpus Języka Polskiego, [on-line:] https://nkjp.pl.
Otrębski J., 1932, Wschodniolitewskie narzecze twereckie, cz. 3: Zapożyczenia słowiańskie, Kraków.
Patackas A., Žarskus A., 2013, Virsmų knyga. Vestuvių virsmas, gimties virsmas, mirties virsmas, wyd. 2, Kaunas.
PWJK: J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz (red.), Punkt widzenia w języku i w kulturze, Lublin 2004.
PWTD: J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, R. Nycz (red.), Punkt widzenia w tekście i w dyskursie, Lublin 2004.
Ragauskas A., 2012, Lietuviška kaltūno „ligos” istorija, Orbis Lituaniae, [on-line:] http://m.ldkistorija.lt/index.php/istoriniai-faktai/lietuviska-kaltuno-ligos-istoija/546.
Razauskas D., 2008, Iš baltų mitinio vaizdyno juodraščių: Aitvaras, „Liaudies kultūra” nr 6 (123), s. 8–25, [on-line:] http://tautosmenta.lt/wp-content/uploads/2013/12/Razauskas_Dainius/Razauskas_BMVJ_LK_2008_6.pdf.
Römer M., 2017, Dzienniki, t. 1: 1911–1913, wybór J. Sienkiewicz, red. A. Knyt, Warszawa.
Schwenck K., 1838, Wörterbuch der deutschen Sprache in Beziehung auf Abstammung und Begriffsbildung, Frankfurt am Main, [on-line:] http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10584363_00005.html.
SEBań: A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa 2000.
SEBor: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
SEBr: A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970 [1927].
SEJL: W. Smoczyński, Słownik etymologiczny języka litewskiego, współpr. red. M. Osłon, wyd. 2, popr. i znacznie rozsz., na prawach rękopisu (data utworzenia pliku: 26 I 2020), [on-line:] https://rromanes.org/pub/alii/Smoczy%C5%84ski%20W.%20S%C5%82ownik%20etymologiczny%20j%C4%99zyka%20litewskiego.pdf.
SESł: F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I–V, Kraków 1952–1982.
SF: S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I–II, Warszawa 1967–1968.
SKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I–VI (t. IV–VI do druku przygot. J. Łoś), Kraków 1900–1911.
SN: K. Rymut, Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych, t. 1–10, Kraków 1992–1994.
Tokarczuk O., 2018, Opowiadania bizarne, Kraków.
USJP: S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, t. I–IV, Warszawa 2003.
Widacka H., 2008, Plica polonica czyli kołtun polski, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, [on-line:] https://www.wilanow-palac.pl/plica_polonica_czyli_koltun_polski.html.
Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania, praca zbiorowa, red. P. Żmigrodzki, M. Bańko, B. Batko-Tokarz, J. Bobrowski, A. Czelakowska, M. Grochowski, R. Przybylska, J. Waniakowa, K. Węgrzynek, Kraków 2018.
WSJP PAN: P. Żmigrodzki (red.), Wielki słownik języka polskiego PAN, [on-line:] https://wsjp.pl.
Zemlevičiūtė P., 2014, Gydytojas Mikalojus Kuprevičius lietuvių medicinos terminologijos baruose. Mikalojaus Kuprevičiaus 150-osioms gimimo metinėms, „Lituanistica” 60, nr 3, s. 180–197, https://doi.org/10.6001/lituanistica.v60i3.2985.
Żegleń U., 2000, Wprowadzenie do semiotyki teoretycznej i semiotyki kultury, Toruń.
