Zagadka bratka. Nazwa jako narzędzie językowego porządkowania świata
DOI:
https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.27.13Słowa kluczowe:
etnolingwistyka, językowy obraz świata, modele (botaniczny i kulturowy) nazw Viola tricolorAbstrakt
The Pansy Puzzle. Name as a Tool of Linguistic Ordering of the World
The paper analyses Polish names for ‘wild pansy’. Two fitonymic models have been reconstructed: a botanical, and a cultural one. The former is represented by the Linnean name Viola tricolor; the latter also refers to the botanical characteristics of the plant, but can be reinterpreted in accordance with the knowledge of the world which is fixed, and conventionalized, in the given community. This is an internally diversified model, dynamic, open to the influence of other cultures, and determined by the context. Among others, it is realized by names connected to family relationships, such as macoszki ‘stepmothers’ which refers to Germanic beliefs, or brat ‘brother’ and siostra ‘sister’ related to Eastern and Western Slavic culture.
Pobrania
Bibliografia
Bartmiński J., 2000, Rzeka w językowo-kulturowym obrazie świata Polaków, [w:] J. Kułtuniak (red.), Rzeki. Kultura – cywilizacja – historia, t. IX, Katowice, s. 41–54.
Bartmiński J., 2009, Aspects of Cognitive Ethnolinguistics, red. J. Zinken, tłum. A. Głaz, Londyn.
Bartmiński J., 2010, Pojęcie „językowy obraz świata” i sposoby jego operacjonalizacji, [w:] P. Czapliński, A. Legeżyńska, M. Telicki (red.), Jaka antropologia literatury jest dzisiaj możliwa?, Poznań, s. 155–178.
BeckSym: U. Becker, Enciclopedia de los símbolos, tłum. J.A. Bravo, Barcelona 2008.
BiedLek: H. Biedermann, Leksykon symboli, tłum. J. Rubinowicz, Warszawa 2001.
BudzSłow: W. Budziszewska, Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej, Wrocław 1965.
Chodurska H., 2013, Bratki i siostrzyczki, macoszki, sierotki i wdówki, czyli jeszcze o nazwach Viola tricolor (L.) w językach słowiańskich, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Russologica” 6, s. 4–15.
Chodurska H., 2014, Rośliny o dwubarwnych kwiatach w podaniach i nomenklaturze Słowian Wschodnich, „Studia Językoznawcze” 13, s. 39–50.
CirSym: J.E. Cirlot, Słownik symboli, tłum. I. Kania, Kraków 2000.
Czeczot J., 1840, Piosnki wieśniacze znad Dźwiny. Książeczka 3, Wilno.
Gaylor A.L. (red.), 2011, Women without Superstition. No Gods – No Masters. The Collected Writings of Women Freethinkers of the Nineteenth and Twentieth Centuries, Michigan.
Grimm J., 1864–1890, Kleinere Schriften: Im 8 Bd., Berlin.
Grzegorczykowa R., 1999, Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] J. Bartmiński (red.), Językowy obraz świata, Lublin, s. 43–45.
Handke K., 1992/1997, Łacińska terminologia a polskie słownictwo botaniczne, [w:] eadem, Rozważania i analizy językoznawcze. Wybór prac wydany z okazji 65. urodzin Autorki, Warszawa, s. 165–172.
Handke K., 1993/1997, Polskie nazewnictwo botaniczne oczami językoznawcy, [w:] eadem, Rozważania i analizy językoznawcze. Wybór prac wydany z okazji 65. urodzin Autorki, Warszawa, s. 173–185.
Henslowa M., 1976, Z badań nad wiedzą ludową o roślinach, I. Hypericum perforatum L. – Dziurawiec zwyczajny, „Slavia Antiqua” 23, s. 228–250.
HerdLek: M. Oesterreicher-Mollwo (oprac.), Leksykon symboli, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa 1992.
Ivanov V.V., Toporov V.N., 1974, Issledovaniâ v oblasti slavânskih drevnostej, Moskva.
KąśILG: J. Kąś, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. I–II, Bukowina Tatrzańska – Nowy Sącz 2015.
KąśSGO: J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, t. I–II, wyd. II, Kraków 2011.
Kolosova V.B., 2005, Ivan-da-marja, [w:] P. Anttonen (red.), The Russian Speaking Minorities in Estonia and Latvia, „Pro-Ethnologia” 19, Tartu, s. 87–95.
Kolosova V.B., 2009, Leksika i simvolika slavânskoj narodnoj botaniki. Ètnolingvističeskij aspekt, Moskva.
Krogmann W., 1954, Stiefmütterchen. Ein Beitrag zur Pflanzennamenkunde, „Suomalaisen Tiedeakatemian Toimituksia. Annales Academiae scientiarum Fennicae Sarja”, ser. B Nide, t. 84, 15, Helsinki, s. 199–240.
KrzPBL: J. Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, t. I–II, Wrocław 1962–1963.
Machek V., 1957, Česká a slovenská jména rostlin, Praha.
MacMit: M.I. Macioti, Mity i magie ziół. Czy kwiaty i liście, zapachy i znaki zodiaku wpływają na stosunki między ludźmi? Odpowiedź tradycji mitu i literatury u progu Trzeciego Tysiąclecia, tłum. I. Kania, Kraków 1998.
Mierzwińska-Hajnos A., 2010, The Linguistic Worldview Revisited. A Cognitive Analysis of Plant Terms, „Poznań Studies in Contemporary Linguistics” 46, nr 4, s. 457–479, [on-line:] https://doi.org/10.2478/v10010-010-0023-5. DOI: https://doi.org/10.2478/v10010-010-0023-5
Mierzwińska-Hajnos A., 2017, Fuga daemonum, czyli dziurawiec jako amalgamat pojęciowy. Studium kognitywne, „Etnolingwistyka” 29, s. 31–45, [on-line:] http://dx.doi.org/10.17951/et.2017.29.31.
MifTok: S.A. Tokarev (red.), Mify narodov mira. Enciklopedija, t. I–II, Moskva 1980–1982.
MuszRoś: J. Muszyński, Roślinne leki ludowe, Warszawa 1956.
Nepop-Aidachyc L., 2014, Stereotypical Characteristics of the Pansy (Viola tricolor) in the Polish Language and Culture, „Europa Orientalis” 33, s. 331–342.
Niebrzegowska-Bartmińska S., 2010, Sakronimy w polskim ludowym obrazie ziół, [w:] H. Pelc (red.), W świecie nazw. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Czesławowi Kosylowi, Lublin, s. 277–289.
Ostaszewska D., Sławkowa E., 1999, Procesy nazwotwórcze a językowy obraz świata (na materiale średniowiecznej terminologii botanicznej), [w:] A. Pajdzińska, P. Krzyżanowski (red.), Przeszłość w językowym obrazie świata, Lublin, s. 149–162.
Pelcowa H., 2001, Nazwy roślin w świadomości językowej ludności wiejskiej, [w:] A. Dąbrowska, I. Kamińska-Szmaj (red.), Świat roślin w języku i kulturze, „Język a Kultura”, t. 16, Wrocław, s. 66–116.
Piekarczyk D., 2004, Kwiaty we współczesnym językowym obrazie świata, Lublin.
PlMiędz: A. Pleszczyński, Bojarzy Międzyrzeccy. Studium etnograficzne, Warszawa 1892.
Rogowska E., 1994, Pluralne nazwy roślin w słowniku gwar kaszubskich B. Sychty, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego”, „Prace Językoznawcze” 90–20, s. 181–187.
Rogowska E., 1998, Z kaszubskiego zielnika: bratki polne, „Pomerania” 4, s. 60–62.
RostProw: J. Rostafiński, Prowincjonalne, polskie nazwy roślin XVIII w., z Prus Książęcych, Kraków 1904.
SEBor: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
SEBr: A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970.
SGK: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–1976.
SGLub: H. Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny, t. V: Świat roślin, Lublin 2017.
SGP: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–9, z. 2), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2), t. 1–3: Wrocław – Warszawa – Kraków 1977–1991, t. 4–9, z. 4: Kraków 1992–2017.
SGŚ: B. i A. Podgórscy, Słownik gwar śląskich. Godómy po naszemu, czyli po śląsku, Katowice 2008.
SGŚC: J. Wronicz (red.), Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, Wisła – Ustroń 1995.
SInd: A.M. Kempiński, Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, Poznań 1993.
SKarł: J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. I–VI (t. IV–VI do druku przygot. J. Łoś), Kraków 1900–1911.
Skubalanka T., 2009, Polskie nazewnictwo roślin. Struktura zbioru, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, „Sectio FF: Philologiae” t. 27, s. 129–144.
SL: S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I–VI, Warszawa 1951 [fotooffset. wg wyd. 2 z lat 1854–1860].
Sobotka P., 1879, Rostlinstvo a jeho význam v národních písních, povestech, bájích, obřadech a pověrách slovanských. Príspěvek k slovanské symbolice, Praha.
Spittal S., 1938, Lecznictwo ludowe w Załoźcach i okolicy, „Rocznik Podolski” I, s. 62–224.
Spólnik A., 1990, Nazwy polskich roślin do XVIII wieku, Wrocław.
SSiSL: J. Bartmiński (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. I: Kosmos, z. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996; z. 2: Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999; z. 3: Meteorologia, Lublin 2012; z. 4: Świat, światło, metale, Lublin 2012; t. II: Rośliny, z. 1: Zboża, Lublin 2017.
Štejngol’d A., 1997, Sposoby èksplikacii dvojstvennostiv nazvaniâh dikorastuŝih trav, [w:] Û. Kudrâvcev, I. Kûl’moâ (red.), Trudy po russkoj i slavânskoj filologii. Lingvistika. Novaâ seriâ I, Tartu, s. 204–219.
SW: J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki (red.), Słownik języka polskiego, t. I–VIII, Warszawa 1952–1953 [fotooffset. wg wyd. z lat 1900–1927].
SWil: A. Zdanowicz i in., Słownik języka polskiego, Wilno 1861.
Szcześniak K., 2000, Fiołki czy bratki. Rozważania na temat nazw roślin na podstawie słowniczka Zośki Wieras, „Studia Russica” 18, s. 254–261.
Szcześniak K., 2008, Świat roślin światem ludzi na pograniczu wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny, Gdańsk.
Tokarski R., 1993, Słownictwo jako interpretacja świata, [w:] J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski. Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, Wrocław, s. 335–362.
USJP: S. Dubisz (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego, Warszawa 2003 [wersja elektroniczna].
Waniakowa J., 2012, Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Zagadnienia ogólne, Kraków.
WörtHoff: E. Hoffmann-Krayer, H. Bächtold-Stäubli (red.), Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, t. VIII, Berlin – Leipzig 1936–1937. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110840117
Źródła:
CiszSł: S. Ciszewski, Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie olkuskim, Kraków 1887.
Dz: „Dzwonek. Pismo dla ludu”, 1859–1872.
K34Cheł: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. XXXIV: Chełmskie, cz. 2, Kraków 1964.
LL: „Literatura Ludowa”, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, 1957–.
MAAE: „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne”, wydawane staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, t. I–XIV, 1896–1919.
TL: „Twórczość Ludowa” XVII, nr 3 (52), 2002.
Wis: „Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny” I–XXI, 1887–1916.
ZWAK: „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, wydany staraniem Komisji Antropologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, t. I–XVIII, 1877–1895.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2019 Joanna Szadura
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
