Socjohydrologiczne ujęcie relacji rzeka – człowiek w dnie doliny Wisły
DOI:
https://doi.org/10.12797/RSpyt.02.2023.02.01Słowa kluczowe:
sociohydrology, cartographic analysis, channel pattern, settlement, Vistula RiverAbstrakt
SOCIOHYDROLOGY APPROACH OF MEN -RIVER RELATIONSHIPS AT THE BOTTOM OF THE VISTULA VALLEY
Until the second half of the 19th century, man used the environmental resources of the bottom of the Vistula valley, interfering with them only slightly. From the Stone Age, settlements on the Vistula River intensifi ed, but settlements were erected at a safe distance from the riverbed. Extensive use of the river for fishing and water intake did not disturb the hydromorphological processes. Therefore, the first signifi cant human pressure may have been the felling of trees in the floodplain in 400 BC – 200 CE. These activities accelerated the flow of flood waters on the floodplain while lowering their level. In the research section, the permanent development of the valley bottom began in the 13th century with the location of Spytkowice village. However, the gradual development of settlement up to Łączany was not intense. The densification of the buildings continues until the present day. However, it does not spread beyond the roles occupied in the 18th century. The Vistula was used for rafting. This caused attempts to turn the Vistula into the main transport route. From the time of the first hydrotechnical works, between 1869 and 1875, until the construction of the Smolice barrage in 2002, the Vistula bed was signifi cantly shortened and narrowed. These changes led to the incision of the channel. The construction of levees severed the natural connectivity between the river and its floodplain. Human activities have made the Vistula River even more dangerous due to erosion of the bottom and possible flooding in the event of the embankments breaking.
Bibliografia
Brzeska -Pasek A. i in., Wczesnoneolityczne osady w Spytkowicach i ich rola w dystrybucji krzemienia jurajskiego, „Acta archaeologica Opaviensia” 2018, nr 5, s. 139 -164.
Chwalba A., Wisła. Biografi a rzeki, Kraków 2023.
Ciriacono S., Building on Water. Venice, Holland and the Construction of the European Landscape in the Early Modern, Oxford–New York, 2006.
Czaja S.W., Zmiany krajobrazów doliny Małej Wisły w obrębie Kotliny Oświęcimskiej przez wezbrania powodziowe w XVIII -XX wieku, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” 2010, nr 13, s. 29 -40.
Di Baldassarre G. i in., Socio -hydrology: conceptualising human -flood interactions, „Hydrology and Earth System Sciences” 2013, nr 17, s. 3295 -3303.
Dobrzańska H., Kalicki T., Człowiek i środowisko w dolinie Wisły koło Krakowa w okresie od I do VII w. n.e., „Archeologia Polski” 2003, nr 48, 1 -2, s. 25 -55.
Falkowski E., Przyroda rzeki, w: Wisła. Monografia rzeki, red. A. Piskozub, Warszawa 1982, s. 85 -97.
Franaszek P., Przemysł Zagłębia Krakowskiego w XIX i w pierwszej połowie XX wieku (do 1945 roku), w: Jaworzno interdyscyplinarnie. Przemysł pogranicza śląsko-małopolskiego na przestrzeni wieków, red. A. Ramsa, Jaworzno–Częstochowa 2016, s. 13 -28.
Gedl M., Kultura łużycka, w: Pradzieje powiatu krakowskiego, cz. 1, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Archeologiczne” 1961, z. 2, nr 34, s. 47 -100.
Gober P., Wheater H.S., Socio -hydrology and the science -policy interface: a case study of the Saskatchewan River Basin, „Hydrology and Earth System Sciences Discussions” 2013, nr 10, s. 6669 -6693.
Gorajska J., Wpływ regulacji technicznej na równowagę pionową koryta Wisły na przedpolu Karpat, „Landform Analysis” 2014, nr 26, s. 3 -9.
Gregory K.J., The human role in changing river channels, „Geomorphology” 2006, nr 79, s. 172 -191.
Ingarden R., Rzeki i kanały żeglowne w b. trzech zaborach i znaczenie ich gospodarcze dla Polski, Kraków 1922.
Kaczanowska M., Środkowa faza rozwoju kultury lendzielskiej w Małopolsce – grupa pleszowsko-modlnicka, w: Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich. Małopolska na przełomie epoki kamienia i miedzi, red. M. Kaczanowska, tłum. K. Bławat, Kraków 2006, s. 37 -52.
Kędzior A., Roboty wodne i melioracyjne w południowej Małopolsce wykonane z inicjatywy Sejmu i Wydziału Krajowego, cz. 2: Meljoracje publiczne w Nizinie Nadwiślańskie, tudzież w dorzeczu Bugu, Styru i Dniestru, Lwów 1929.
Kolberg O., Dzieła wszystkie. Krakowskie, cz. 1, Kraków 1962.
Kordas B., Górna Wisła w Planach Rozwojowych Wisły, w: Wisła. Monografia rzeki, red. A. Piskozub, Warszawa 1982, s. 298 -308.
Krąpiec M., Dendrochronologia „czarnych dębów” z doliny Wisły w okolicach Krakowa, „Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica” 1991 -1992, nr 25 -26, s. 115 -131.
Lindner L., Problem wieku i zasięgu lądolodów skandynawskich u brzegu polskich Karpat, „Przegląd Geologiczny” 2001, t. 49, nr 9, s. 819 -821.
Łajczak A., Regulacja rzeki a zagrożenie powodziowe, na przykładzie Wisły między Skoczowem i Puławami, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2006, nr 4/1, s. 197 -215.
Marczewski B., Powiat wadowicki pod względem geograficznym, statystycznym i historycznym, Kraków 1897.
Maruszczak H., Wpływ rolniczego użytkowania ziemi na środowisko przyrodnicze w czasach historycznych, w: Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze, red. L. Starkel, Warszawa 1999, s. 189 -202.
Matakiewicz M., Regulacja rzek, Lwów–Kraków–Warszawa 1921.
Piasecka J., Budowa kanałów na ziemiach Rzeczypospolitej w świetle piśmiennictwa polskiego do połowy XIX wieku, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1970, t. 15, nr 2, s. 297-318.
Punzet J., Przepływy charakterystyczne, w: Dorzecze górnej Wisły. Opracowanie zbiorowe, cz. 1, red. I. Dynowska, M. Maciejewski, Warszawa–Kraków 1991, s. 167-215.
Radwański K., Stosunki wodne wczesnośredniowiecznego Okołu w Krakowie, ich wpływ na topografię osadnictwa, próby powiązania tych zjawisk ze zmianami klimatycznymi, „Materiały Archeologiczne” 1972, nr 13, s. 5 -40.
Rutkowski J., Vistula River valley in the Cracow Gate during the Holocene, w: Evolution of the Vistula River valley during the last 15000 years, part II, red. L. Starkel, Wrocław 1987, s. 31 -53.
Sivapalan M., Savenije H.H.G., Bloeschl G., Socio -hydrology: A new science of people and water, „Hydrological Processes” 2012, t. 26, nr 8, s. 1270 -1276.
Słownik geografi czny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 8, red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1887.
Słownik geografi czny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 10, red. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1889.
Soja R., Mrozek T., Hydrological characteristics of the Vistula river, w: Evolution of the Vistula River valley during the last 15000 years, part III, red. L. Starkel, Wrocław 1990, s. 45 -62.
Solon J. i in., Physico -geographical mesoregions of Poland: Verifi cation and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, „Geographia Polonica” 2018, t. 91, nr 2, s. 1431 -70.
Srinivasan V., Socio-hydrology: patterns, feedbacks, goals and trajectories in coupled human-water systems, Catchment Science Symposium, Wiedeń, 13 kwietnia 2013.
Srinivasan V. i in., The impact of urbanization on water vulnerability: A coupled human-environment system approach for Chennai, India, „Global Environmental Change” 2013, nr 23, s. 229 -239.
Stanko R., Dzieje wsi i parafi i Spytkowice koło Zatora do końca XVI wieku, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 2007, nr 13, s. 19 -54.
Starkel L., Historia doliny Wisły. Od ostatniego zlodowacenia do dziś, Warszawa 2001.
Starkel L. i in., Chronostratygrafia aluwiów i form fluwialnych w południowej Polsce, w: Geochronologia górnego czwartorzędu Polski w świetle datowania radiowęglowego i luminescencyjnego, red. A. Pazdur i in., Wrocław 1999, s. 133 -156.
Szmańda J.B. i in., Sedymentacja mad wiślanych w Tyńcu, „Prace Geograficzne” 2018, nr 155, s. 157 -172.
Trafas K., Zmiany biegu koryta Wisły na wschód od Krakowa w świetle map archiwalnych i fotointerpretacji, „Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne” 1975, nr 62, s. 1 -173.
Valde -Nowak P., Etapy i strefy zasiedlenia Karpat polskich w neolicie i na początku epoki brązu, Wrocław 1988.
Widlok T. i in., Towards a theoretical framework for analyzing integrated socio-environmental systems, „Quaternary International” 2012, nr 274, s. 259 -272.
Witkowski K., The Development of the Use of Water Energy in the Mountain Catchment from a Sociohydrological Perspective, „Energies” 2022, nr 15 (20), s. 1 -21.
Witkowski K., The Galician Canal – An unrealized project that changed the rivers in the northern part of the Carpathians, „River Research and Applications” 2021, t. 37, nr 9, s. 1343-1356.
Witkowski K., Transformacja układu korytowego dolnej Skawy, „Prace Geograficzne” 2017, z. 150, s. 41 -59.
Wyrozumska B., Drogi w ziemi krakowskiej do końca XVI wieku, Wrocław 1977.
Yaeger M.A. i in., Comparative analysis for hydrologic signatures in two agricultural watersheds in east-central Illinois: legacies of the past to inform the future, „Hydrology and Earth System Sciences Discussions” 2013, nr 10 (5), s. 6515 -6558.
Zachariasz A., Kształtowanie najbliższego otoczenia Wisły w centrum Krakowa – historia i współczesność, „Architektura Krajobrazu” 2009, nr 4, s. 10 20.
Netografia:
Mapa Monarchii Austro -Węgierskiej (tzw. Spezialkarte) z 1907 r., źródło: http://polski.mapywig.org/, [dostęp: 25.05.2023].
Mapa stanowisk archeologicznych, źródło: http://zabytek.pl, [dostęp: 25.05.2023].
Mapa WIG w skali 1:100 000 z 1934 r., źródło: http://polski.mapywig.org/, [dostęp: 26.05.2023].
Pierwsze zdjęcie wojskowe Imperium Habsburskiego (tzw. mapa Miega) z lat 1779-1783, źródło: http://maps.arcanum.com, [dostęp: 20.05.2023].
Trzecie zdjęcie wojskowe Imperium Habsburskiego z lat 1869 -1887, źródło: http://maps.arcanum.com, [dostęp: 20.05.2023].
