Parafie ziemi zatorskiej w okresie od ok. 1400 do ok. 1480 roku
DOI:
https://doi.org/10.12797/RSpyt04.2025.04.01Słowa kluczowe:
parish church, Zator land, 15th century, emolument, parish district, Jan DługoszAbstrakt
PARISHES OF THE ZATOR REGION IN THE PERIOD FROM AROUND 1400 TO AROUND 1480
This article attempts to establish which parishes were functioning in the area referred to as Zator land or Zator district. It has been hypothesised that there were about 26 parishes functioning in the 15th century. This is accompanied by a characterisation of individual churches, taking into account such elements as their invocations, the extent of the parish and the salary of the parish priest or vicar. Most attention was paid to the church in Zator, as it was a church whose influence covered practically the whole Zator district. For the issue of the church in Zator, a number of sources from the 15th century have been preserved, including extremely valuable papal bulls showing the phenomenon of the creation of so-called altari, i.e. altars furnished to specific clergy. Unfortunately, there are no such sources for the long-established municipal church, namely that of Wadowice. This church had the status of a parish church and was under the patronage of the Cistercian providence in Mogiła. Because of the origins of this church within another parish, sources from the 15th century repeatedly refer to the Wadowice church as a filial church. However, this is misleading because the term refers to history and not to the actual state of affairs in the 15th century. The best-endowed parish church in the village was the church in Mucharz These three churches – in Zator, Wadowice and Mucharz – were also the only brick buildings according to written sources. The analysis of the churches of the Zator district was presented by the author together with an attempt to verify the text of Jan Długosz’s Liber beneficiorum based on an autopsy of the so-called original stored in the Archives of the Cracow Cathedral Chapter. In the case of some localities where parishes existed in the 14th century, for the 15th century it was not possible to collect reasons for their continuation. Barwałd is a special case, but one can suppose that this is due to the lack of sources rather than the fact that the church in Barwałd actually ceased to function. The author also attempted to answer the question about the influence of the Hussite wars on the Zábora region and the fate of the local churches. This problem requires a broader study, taking into account a number of sources which are of indirect significance for church issues. The author analyses the endowments of individual parishes and shows that the richest was the parish in Zator, due to its strong support in the bourgeoisie and functioning altars, and the rural parish in Mucharz. In contrast, for all other parishes this endowment is modest, and this undoubtedly had an impact on the functioning of these churches. Future research will need to be undertaken on the period after 1480. The article also details who the recipients of tithes were in the Zator district.
Bibliografia
Barciak A., Sperka J., Chrzcielnica brązowa w Zatorze z 1462 roku, „Studia i materiały z dziejów Śląska” 1996, t. 21, s. 61-69.
Bracha K., Polemik gegen den hussitischen Bildersturm im Lichte des Traktates De superstitionibus des Johannes von Wünschelburg (1380/1385 – ca. 1456), „Biuletyn Polskiej Misji Historycznej / Bulletin der Polnischen Historischen Mission” 2016, nr 11, s. 147-208.
Bukowski W., Krzeszów, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 3, z. 2, Krzepice–Lasocice, Kraków 1997, s. 228-229.
Chachaj J., Rozwój sieci parafialnej w dekanacie Zator do końca XVI wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1997, t. 68, s. 221-308, https://doi.org/10.31743/abmk.8762.
Czapliński M., Kaszuba E., Wąs G., Żerelik R., Historia Śląska, Wrocław 2002.
Encyklopedia do krajoznawstwa Galicji pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym, t. 2, red. A. Schneider, Lwów 1874.
Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1420-1470, Warszawa 1981.
Gąsiorowski A., Skierska I., Targ w czasie zakazanym. Średniowieczna norma i praktyka, w: Kościół, kultura, społeczeństwo. Studia z dziejów średniowiecza i czasów nowożytnych. Profesorowi Stanisławowi Trawkowskiemu w 80 rocznicę urodzin, red. S. Bylina, R. Kiersnowski, S.K. Kuczyński, H. Samsonowicz, J. Szymański, H. Zaremska, Warszawa 2000, s. 225-240.
Graff T., Extra oppidum – mobilność wadowiczan, w: Wadowice. Dzieje miasta, t. 1, Pod rządami książąt oświęcimskich i zatorskich, red. T. Graff, K. Meus, Wadowice 2024, s. 279-298.
Graff T., Kościół wadowicki, w: Wadowice. Dzieje miasta, t. 1, Pod rządami książąt oświęcimskich i zatorskich, red. T. Graff, K. Meus, Wadowice 2024, s. 299-344, https://doi.org/10.12797/9788383680941.08.
Historia Śląska, t. 1, Do roku 1763, cz. 2, Od połowy XIV do trzeciej ćwierci XVI w., red. K. Maleczyński, Wrocław 1961.
Iwańczak W., Polskie badania nad wpływami husyckimi w Polsce, w: Polskie echa husytyzmu. Materiały z konferencji naukowej, Kłodzko 27-28 września 1996, red. S. Bylina, R. Gładkiewicz, Warszawa 1999, s. 9-20.
Jasiński K., Rodowód Piastów śląskich, t. 3, Piastowie opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, Wrocław 1977.
Karbowiak A., Dzieje wychowania i szkół w Polsce, t. 3, Okres przejściowy od 1433 do 1510 roku, Lwów–Warszawa–Kraków 1923.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, red. J. Szablowski, Województwo krakowskie, Warszawa 1953.
Kiryk F., Rozwój urbanizacji Małopolski XIII-XVI w. Województwo krakowskie, powiaty południowe, Kraków 1985.
Kiryk F., Rajman J., Miasta ziemi siewierskiej, w: Siewierz, Czeladź, Koziegłowy. Studia i materiały do dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, red. F. Kiryk, Katowice 1994, s. 297-380.
Kodeks dyplomatyczny Małopolski, cz. 1, 1178-1386, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876, nr 234.
Korta W., Historia Śląska do roku 1763, Warszawa 2003.
Kowalski M.D., Uposażenie krakowskiej kapituły katedralnej w średniowieczu, Kraków 2000.
Kras P., Husyci w piętnastowiecznej Polsce, Lublin 1998.
Kras P., Inkwizycja papieska w walce z husytyzmem na ziemiach polskich, w: Polskie echa husytyzmu. Materiały z konferencji naukowej, Kłodzko, 27-28 września 1996, red. S. Bylina, R. Gładkiewicz, Warszawa 1999, s. 88-115.
Kurtyka J., Lanckorona, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 3, z. 2, Krzepice–Lasocice, red. F. Sikora, oprac. W. Bukowski, J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Kraków 1997, s. 420.
Kurtyka J., Leńcze, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 3, z. 3, Lasocice–Łaganów, oprac. W. Bukowski, J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, M. Wolski, red. F. Sikora, Kraków 1997, s. 541.
Kurtyka J., Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 3, z. 3, Lasocice–Łaganów, oprac. W. Bukowski, J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, M. Wolski, red. F. Sikora, Kraków 2000, s. 528-543.
Laberschek J., Miejsce, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 4, z. 2, Miedzdzenicze–Miescki Staw, red. W. Bukowski, oprac. W. Bukowski, J. Laberschek, A. Marzec, M. Wolski, M. Zdanek, współpraca archeologiczna S. Kołodziejski, Kraków 2009, s. 423-424.
Leszczyńska-Skrętowa Z., Jaroszowice, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 2, z. 2, Iwanowice–Kaczorowy, red. A. Gąsiorowski, oprac. J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław 1989, s. 242.
Machilek F., Schlesien, Hus und die Hussiten, w: Die Hussitische Revolution. Religiöse, politische und regionale Aspekte, red. F. Machilek, Köln–Weimar–Wien 2012, s. 109-141.
Maleczyńska E., Ruch husycki w Czechach i w Polsce, Warszawa 1959.
Mika M., Górny Śląsk w dobie wojen husyckich. Przemyślidzi opawscy i raciborscy a rewolucja husycka, Kraków 2015.
Noga Z., W okresie przedrozbiorowym, w: Sucha Beskidzka, red. J. Hampel, F. Kiryk, Kraków 1998, s. 45-77.
Nowakowski A., Z dziejów miasta i parafii Wadowice, Kraków 1985.
Ożóg K., Paweł z Zatora – kaznodzieja i profesor Uniwersytetu Krakowskiego, w: Osiem wieków historii i kultury miasta Zatora i regionu, red. T. Gąsowski, P. Stanko, Kraków 2006, s. 7-25.
Płonka M., Zabytki na obszarze gminy Wadowice, w: Wadowice. Dzieje, t. 1, Pod rządami książąt oświęcimskich i zatorskich, red. T. Graff, K. Meus, Wadowice 2024, s. 125-220, https://doi.org/10.12797/9788383680941.04.
Primke R., Szczerepa M., Szczerepa W., Wojny husyckie na Śląsku, Łużycach i Pomorzu, Kraków 2007.
Rajman J., Kościoły średniowiecznego Oświęcimia (do końca XVI wieku), w: Oświęcim – miasto pogranicza, t. 2, red. B. Czwojdrak, P. Węcowski, Warszawa 2018, s. 343-390.
Rajman J., Księstwo oświęcimskie. Zarys dziejów i postulaty badawcze, w: Osviecimiensis Kroniki Zamkowe, red. W. Oleś, D. Mleczko, Oświęcim 2013, s. 4-88.
Rajman J., Najstarsze kościoły ziemi zatorskiej na tle wykazu parafii dekanatu zatorskiego z lat 1325-1327, „Rocznik Spytkowicki” 2023, nr 2, s. 26-47, https://doi.org/10.12797/RSpyt.02.2023.02.02.
Rajman J., Od założenia wsi do końca XVI wieku, w: Andrychów. Historia wsi, miasta i gminy, red. J. Rajman, Andrychów 2024, s. 33-62, https://doi.org/10.12797/9788383680835.02.
Rajman J., Rozwój sieci parafialnej w ziemi zatorskiej w okresie od ok. 1326 do ok. 1378 r., „Rocznik Spytkowicki” 2024, nr 3, s. 7-26, https://doi.org/10.12797/RSpyt03.2024.03.01.
Rajman J., Średniowieczne Wadowice na tle osadnictwa nad Skawą i Wieprzanką (do końca XVI w.), w: Wadowice. Studia z dziejów miasta, red. A. Nowakowski, Wadowice 1997, s. 43-63.
Rajman J., Żywiec i Stary Żywiec. Średniowieczna translokacja czy historiograficzna pomyłka?, w: Silesia–Polonia–Europa. Studia historyczne dedykowane Profesorowi Idziemu Panicowi, red. J. Sperka, Katowice–Bielsko-Biała 2019, s. 223-238.
Rospond S., Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984. Saferna K., Monografa wsi Przybradz, Tomice 2022.
Schmidt M., Mucharz, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 5, z. 2, Nagnojowice–Niegoszowice, red. W. Bukowski, oprac. W. Bukowski, J. Laberschek, M. Schmidt, F. Sikora, J. Szyszka, P. Wiencierz, przy współpracy M. Wolskiego, Kraków 2019, s. 87-92.
Sikora F., Babica, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 1, A–Borek, red. J. Wiśniewski, oprac. Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław 1980, s. 8-9.
Sikora F., Babice, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 1, A–Borek, red. J. Wiśniewski, oprac. Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław 1980, s. 9.
Sikora F., Barwałd Dolny, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 1, A–Borek, red. J. Wiśniewski, oprac. Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław 1980, s. 25-26.
Sikora F., Chocznia Stara, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 2, Borek–Ciesien, oprac. Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski, przy współpracy J. Laberscheka, Wrocław 1985, s. 348-349.
Sikora F., Głębowice, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 4, Dubie–Górka, oprac. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski, Wrocław 1986, s. 748-749.
Sikora F., Graboszyce, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 2, z. 1, Górka–Isepek, oprac. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław 1989, s. 30-31.
Sikora F., Klecza, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 2, z. 3, Kaczorowy–Klonów, red. A. Gąsiorowski, oprac. J. Kurtyka, J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, Wrocław 1991, s. 512-515.
Skierska I., Pleban w późnośredniowiecznej Polsce, w: Kolory i struktury średniowiecza, red. W. Fałkowski, Warszawa 2004, s. 155-180.
Słownik Staropolski, t. 6, red. S. Urbańczyk, Wrocław–Warszawa–Gdańsk 1970-1973.
Słownik Staropolski, t. 7, red. S. Urbańczyk, Wrocław–Warszawa–Gdańsk 1973-1977.
Sperka J., Nieznane fakty dotyczące napadu na klasztor Paulinów w Częstochowie w 1430 roku, „Średniowiecze Polski i Powszechne” 2009, t. 1, nr 5, s. 152-176.
Stanko P., Dzieje parafii i szkoły parafialnej w Zatorze do końca XVI w., w: Osiem wieków historii i kultury miasta Zatora i regionu. Konferencja historyczna, red. T. Gąsowski, P. Stanko, Kraków 2006, s. 45-81.
Stanko P., Dzieje wsi i parafii Spytkowice koło Zatora do końca XVI wieku, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 2007, t. 13, s. 19-54.
Świeboda W., Obrona kultu wizerunków świętych na ziemiach polskich w XV w., „Roczniki Humanistyczne” 2023, t. 71, nr 2, s. 61-77, https://doi.org/10.18290/rh2301.4.
Wiśniowski E., Rozwój organizacji parafialnej w Polsce do czasów Reformacji, w: Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła Katolickiego w Polsce, t. 1, Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966, s. 235-372.
Wiśniowski E., Parafie w średniowiecznej Polsce, Lublin 2004.
Wiśniowski E., Uwagi na temat sieci szkół parafialnych w Polsce na przełomie XV/XVI w., w: Nauczanie w dawnych wiekach. Edukacja w średniowieczu i u progu ery nowożytnej. Polska na tle Europy, red. W. Iwańczak, K. Bracha, Kielce 1997, s. 13-20.
Żurek D., Gmina Spytkowice w średniowieczu, w monografii Gminy Spytkowice pod red. K. Meusa, mps, w druku.
Żurek D., Początki osady i lokacja miasta, w: Wadowice. Dzieje miasta, t. 1, Pod rządami książąt oświęcimskich i zatorskich, red. T. Graff, K. Meus, Wadowice 2024, s. 221-265, https://doi.org/10.12797/9788383680941.05.
Żurek D., Społeczeństwo i gospodarka, w: Wadowice. Dzieje miasta, t. 1, Pod rządami książąt oświęcimskich i zatorskich, red. T. Graff, K. Meus, Wadowice 2024, s. 265-278, https://doi.org/10.12797/9788383680941.06.
Żurek D., Wadowice w księstwach oświęcimskim i zatorskim, w: Wadowice. Dzieje miasta, t. 1, Pod rządami książąt oświęcimskich i zatorskich, red. T. Graff, K. Meus, Wadowice 2024, s. 345-352, https://doi.org/10.12797/9788383680941.09.