Współczesne chaczkary na terenie Polski
DOI:
https://doi.org/10.12797/LH.11.2024.11.07Słowa kluczowe:
khachkar, PolandAbstrakt
MODERN KHACHKARS IN POLAND
The article analyses the history of erecting, artistic values and symbolism of Armenian votive crosses (khachkars) in Poland within its current borders, from the first one, funded in 1978, until the last one from 2023. It presents their geographical distribution (Warsaw, Krakow, Gliwice, Elbląg, Gdańsk, Lublin, Zamość, Kartuzy, Szczecinek, Kurów, Białystok, Zabrze, Kielce, Łódź, Polanów), funders, authors, goals and circumstances of foundations, dates of consecrations, persons consecrating, materials and places of creation. The analysis has been placed in the context of the history of carving art concerning khachkars, their connections with the culture of Armenia and its Church, the tragedy of the 1915 genocide, as well as creation an Armenian diaspora in Poland, its martyrology in the time of World War II and expatriation trauma after 1945.
Bibliografia
[Agopsowicz M.] (mag), Bliźniaczy kamienny krzyż, „Awedis”, 2012, 12, s. 2
Artwich A., Chaczkar ozdobą Skweru Ormiańskiego w Warszawie, „Awedis”, 2013, 15, s. 1, 3
[Artwich A.] (art), Ormianie w Gdańsku mają swój chaczkar, „Awedis”, 2009, 1, s. 1, 10
Artwich A., W Gliwicach stanął chaczkar, „Awedis”, 2011, 7, s. 1, 8
Ataç N., The Leaved Cross and Crescent Beneath the Cross on Byzantine Anonymous Folles: an Interpretation of Groups H, I, and J, M, „Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi”, 14, 2021, s. 35-61 DOI: https://doi.org/10.23897/usad.961207
Bowsza A., Kwitnące krzyże Armenii, „Archeologia”, 2017, 1 (63), s. 64-69
Bulas R., Krzyż armeński – khatchkar, „Vox Patrum”, 40-41, 2001, 21, s. 87-98 DOI: https://doi.org/10.31743/vp.7971
Chaczkary – ormiański ślad w polskich miastach / Խաչքարեր. Հայկական հետքը Լեհական քաղաքներում, Polska / Լեհաստան 2023
Chitanavam E., Chabukiani N., Mindiashvili B., Assessment of the Needs of Religious Organizations in Georgia, Tbilisi 2014
Chrząszczewski J., Kościoły Ormian polskich, Warszawa 2001, Katalog Zabytków Ormiańskich, 1
Chrząszczewski J., Ormiańskie świątynie na Podolu / Vìrmens’kì cerkvì na Podìllì, Kraków 1998
Chrząszczewski J., Ormianie polscy i ich chaczkar w Krakowie / The Polish Armenians and their khachkar in Cracow / Les Arméniens polonais et leur khatchkar à Cracovie / Die polnischen Armenier und ihr Chatschkar in Krakau / Pol’skie Armâne i ih hačkar v Krakove, Kraków 2007
Chrząszczewski J., Projekt chaczkaru ormiańskiego przy kościele św. Mikołaja w Krakowie, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, 2003, 34/35, s. 3-10
Chrząszczewski J., Wykorzystanie światła słonecznego w ekspozycji symboliki chaczkaru ormiańskiego przy kościele św. Mikołaja w Krakowie, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, 2004, 36/37, s. 46-47
Chrząszczewski J., Zarys historii architektury w Armenii, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, 2001, 23, s. 3-24
Dominioni L., Balian A., The Medieval Armenian Symbol of Eternity in the Art of the Twelfth-Century Italian Sculptor Nicholaus. A Veiled Performance, „Journal of the Society for Armenian Studies”, 28, 2021, s. 265-285 DOI: https://doi.org/10.1163/26670038-12342764
Der Nersessian S., L’Art arménien, Paris 1965
Grzesik P., Ormiańskie ślady w Kielcach, „Świętokrzyskie”, 2019, 23 (27), s. 36-40
Jarmulska z d. Gębarska Z., Bohdan Gębarski. Wspomnienie w 20. rocznicę śmierci i 83. rocznicę rzezi Ormian, „Gazeta Wyborcza”, 28 kwietnia 1998, s. 4
Kopczyński J., Chaczkary – żywe kamienie, „Awedis”, 2009, 1, s. 12-13
[Kopczyński J.] N. N., Przy chaczkarze w Polanowie, „Awedis”, 2018, 35, s. 4
[Kopczyński J.] Red., Chaczkar stanął w Białymstoku, „Awedis”, 2021, 48, s. 2
[Kopczyński J.] Red., Nowe chaczkary w Zamościu, Warszawie i Kurowie, „Awedis”, 2018, 36, s. 1-2
[Kopczyński J.] Red., Odsłonięcie chaczkarów, „Awedis”, 2018, 37, s. 11
Król-Mazur R., Polscy Ormianie, Polacy ormiańskiego pochodzenia, Ormianie w Polsce – czyli o dylematach i problematyce integracji środowisk ormiańskich, w: Spis podróżny. Polscy Ormianie, Ormianie w Polsce. Konferencja, red. M. Maciejewska, L. Graczyk, Bydgoszcz 2010, s. 17-24
Krzysztofowicz A., Chaczkary – ormiańskie kamienie krzyżowe, „Horyzonty Krakowskie”, 1998, 7-8, s. 33
Kucharczyk G., Pierwsze ludobójstwo i pierwszy negacjonizm – eksterminacja Ormian w Turcji na początku XX wieku, w: Krwawy cień genocydu. Interdyscyplinarne studia nad ludobójstwem, red. nauk. B. Machul-Telus, U. Markowska-Manista, L. M. Nijakowski, Kraków 2011, s. 115-135
Mahé J.-P., La création d’Adam à Noravank̔: Théologie et narrativité, w: Apocryphal and Esoteric Sources in the Development of Christianity and Judaism. The Eastern Mediterranean, the Near East, and Beyond, ed. by I. Dorfmann-Lazarev, Leiden-Boston 2021, s. 143-152 DOI: https://doi.org/10.1163/9789004445925_009
Maranci Ch., The Art of Armenia. An Introduction, Oxford 2018 DOI: https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199369041.013.35
Mazik M., Polski Ararat pod Polanowem, „Awedis”, 2016, 27, s. 3
Mieczkowski J., Chaczkary w instrumentarium polityki tożsamości Ormian w Polsce, w: Migranci i mniejszości jako obcy i swoi w przestrzeni polityczno-społecznej, red. A. Adamczyk, A. Sakson, C. Trosiak, Poznań 2019, s. 299-309, Mniejszości – Migracje – Wielokulturowość, V
Naumowicz J. ks., Chaczkar w Zabrzu, „Awedis”, 2023, 55, s. 3
Nieczuja-Ostrowski P., Armenia i diaspora ormiańska. Współzależności religii i polityki, w: Implementacja zasad religijnych w sferze politycznej, red. R. Michalak, Zielona Góra 2016, s. 45-63, Politologia Religii
Nieczuja-Ostrowski P., Chaczkar ormiański w Elblągu, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, 2006, 44/45, s. 72-74
Nieczuja-Ostrowski P., Chaczkary w Polsce – wczoraj i dziś, w: Ormianie, red. B. Machul-Telus, Warszawa 2014, s. 119-131, Mniejszości Narodowe i Etniczne w Polsce
Nieczuja-Ostrowski P., Ormianie w Gdyni, „Zeszyty Gdyńskie”, 2015, 10, s. 265-285
Nieczuja-Ostrowski P., Ormiańscy imigranci na Wybrzeżu Gdańskim, w: Spis podróżny. Polscy Ormianie, Ormianie w Polsce. Konferencja, red. M. Maciejewska, L. Graczyk, Bydgoszcz 2010, s. 24-33
Nijakowski L. M., Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa 2006
Obrocka R., Spotkaliśmy się we Wrocławiu, „Awedis”, 2012, 12, s. 1, 6
[Obrocka R.] RO, „Polski” chaczkar w Erywaniu, „Awedis”, 2022, 53, s. 2
Ormianie w Polsce. Działalność środowisk ormiańskich w 2005 r., red. M. Agopsowicz, tłumaczenie na ormiański E. Awetysian, Warszawa 2006
Pełczyński G., Ormianie polscy w wieku XX. Problem odrębności etnicznej, Warszawa 1997
Pełczyński G., Ormiańska mniejszość narodowa w Polsce, w: Spis podróżny. Polscy Ormianie, Ormianie w Polsce. Konferencja, red. M. Maciejewska, L. Graczyk, Bydgoszcz 2010, s. 13-16
Petrosyan H. L., Khachkar or Cross-Stone, w: Armenian Folk Arts, Culture and Identity, red. L. Levon, N. Sweezy, Bloomington 2001, s. 60-70
Petrosyan H. L., Medieval Armenian Sculpture and the Khachkar (Stone Cross), w: Armenia. Imprints of a civilization, red. G. Uluhogian, B. L. Zekiyan, V. Karapetian, Milano 2011 s. 69-90
Pisowicz A., Ormiańska nazwa krzyża, „Przegląd Orientalistyczny”, 1988, 4, s. 356-358
Próchniak D., Chaczkary – armeńskie krzyże kamienne. Funkcja – ewolucja typologiczna – ikonografia – problem genezy, w: Sztuka Orientu, 1, Studia nad sztuką Azji, red. J. Malinowski, J. Wasilewska, Toruń 2008, s. 91-103
Quirini-Popławski R., Sztuka kolonii genueńskich w basenie Morza Czarnego (1261-1475). Z badań nad wymianą międzykulturową w sztuce późnośredniowiecznej, Kraków 2017
[Staffa N.] (ns), W Łodzi stanął ormiański krzyż – chaczkar, „Awedis”, 2013, 16, s. 1
Stopka K., Zięba A. A., Ormiańska Polska / Hayoc’ Lehistanë / Armenian Poland, Warszawa 2018
Szmurło Z. T., Ormiańskie powidoki transkulturowe w Elblągu, w: Migracje i kryzys uchodźczy w Europie – rzeczywistość i wyzwania, red. E. J. Jaremczuk, Poznań 2017, s. 132-153
Szmurło Z. T., Znaki pamięci ludobójstwa Ormian w Turcji w polskiej przestrzeni publicznej, w: Turcja w XXI wieku / 21. Yüzyılda Türkiye, red. A. Burak, N. Gburzyńska, Toruń 2016, s. 9-34, Biblioteka Azji i Pacyfiku
Terlecki A., List do redakcji, „Biuletyn Ormiańskiego Towarzystwa Kulturalnego”, 2020, 102/103, s. 92-93
[Trzeciak Ł., Gliński A.], Nazwiska Ormian polskich i pomorskie chaczkary (wywiad dr. Andrzeja Glińskiego z dr. Łukaszem Trzeciakiem), „Awedis”, 2021, 47, s. 10-11
Netografia:
Cwołek K., Odsłonięcie chaczkaru w centrum miasta, „Gość Gliwicki”, 25 czerwca 2023, [on-line:] https://gliwice.gosc.pl/doc/8359351.Odsloniecie-chaczkaru-w-centrummiasta
J. Cz., Odsłonięcie pomnika Króla Kazimierza III Wielkiego w Strachówce, „Kurier. Bezpłatny Tygodnik Regionalny”, 28 listopada 2017, [on-line:] http://www.kurier-w.pl/odsloniecie-pomnika-krola-kazimierza-iii-wielkiego-strachowce/
Jurkowski A., Ormiański dar dla Lublina. Chaczkar stanął na pl. Kochanowskiego, „Kurier Lubelski”, 14 sierpnia 2017, [on-line:] https://kurierlubelski.pl/ormianski-dar-dla-lublina-chaczkar-stanal-na-pl-kochanowskiego-zdjecia-i-wideo/ar/12363240
Klusek B., W Kielcach i na Świętym Krzyżu modlono się przy chaczkarze, 2 stycznia 2020, [on-line:] https://radiokielce.pl/456487/post-99172/
Kost B., Pożegnanie lwowskiej Matki, „Kurier Galicyjski”, 2016, 11 (255), [on-line:] https://kuriergalicyjski.com/pozegnanie-lwowskiej-matki/
Ku czci św. Jerzego w Białymstoku, ORTHODOX, 8 maja 2021, [on-line:] http://orthodox.bialystok.pl/ku-czci-sw-jerzego-w-bialymstoku/
LPK – Tadeusz Serocki, 22 grudnia 2019, [on-line:] https://wydawca.com.pl/2019/12/22/lpk-tadeusz-serocki/
Madej T., Odsłonięto pomnik przyjaźni polsko-ormiańskiej w Zamościu, w: Zamość online, 16 września 2018, [on-line:] http://zamosconline.pl/text.php?id=13981rodz=wiad
M. Dz. (opr.), Podarunek od kartuskich Ormian stanął przed kolegiatą. To kamienny chaczkar, „Express Kaszubski”, 23 września 2022, [on-line:] https://expresskaszubski.pl/pl/14_kultura/41900_podarunek-od-kartuskich-ormian-stanal-przed-kolegiatato-kamienny-chaczkar.html
Pamięć o rocznicy Ludobójstwa Ormian, 24 kwietnia 2020, w: Wirtualny Świat Polskich Ormian, [on-line:] https://dziedzictwo.ormianie.pl/pamiec-o-dzisiejszej-rocznicy/
Puzdrowska L., Chaczkar – dar od przyjaciół z Armenii stanął przy kartuskiej kolegiacie, 23 września 2022, [on-line:] https://kartuzy.naszemiasto.pl/chaczkar-dar-odprzyjaciol-z-armenii-stanal-przy-kartuskiej/ar/c2-9009539
Szmurło Z. T., Krzyże pamięci i przyjaźni, „Kurier Galicyjski”, 25 maja 2017, [on-line:] https://kuriergalicyjski.com/krzyze-pamieci-i-przyjazni/
Uroczysty pogrzeb Jadwigi Zarugiewicz – „Matki Nieznanego Żołnierza” – w Warszawie, 1 czerwca 2016, [on-line:] https://fundacjaormianska.pl/ormianie/zarugiewicz/uroczysty-pogrzeb-jadwigi-zarugiewicz-matki-nieznanego-o-nierza-w-warszawie/
Tam, gdzie Ormianie – tam chaczkary…, w: Wirtualny Świat Polskich Ormian. Skarbnica wiedzy o polskich Ormianach, [on-line:] https://skarbnica.ormianie.pl/?idw=263
Zbigniew T. Szmurło – publicysta, dziennikarz, 3 września 2023, [on-line:] https://radiopolonia.net/2023/09/03/zbigniew-t-szmurlo-armenoznawca-publicysta-dziennikarz/
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
