Żydzi krakowscy w latach 1796—1939
DOI:
https://doi.org/10.32030/Abstrakt
Brak abstraktu dla tego artykułu.
Bibliografia
1. Por. A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870, na tle europejskim, Warszawa 1988, s. 11–25.
2. S. Grodziski, Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772–1848, Ossolineum, 1971, s. 99– 107.
3. F. Friedman, Die galizischen Juden in Kampfe um ihre Gleichberechtigung 1848–1868, Frankfurt am Main 1929, s. 89–91.
4. M. Bałaban, Dzieje Żydów w Galicji i Rzeczy pospolitej Krakowskiej 1772–1868, Lwów 1914, s. 110.
5. Tenże, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868, t. 2, Kraków 1936, s. 601.
6. Przeniesiony tam został z Placu Nowego w 1822. Nowy budynek wzniesiono w latach 60-tych XIX w., zob. J. Purchla, O architekturze krakowskiej po łowy XIX w., Rocznik Krakowski, 53, 1987, s. 103– 104.
7. Bałaban, Historia, s. 609.
8. W. Häusler, Das österreichische Judentum zwischen Beharrung und Fortschritt (w:) Die Habs burgermonarchie 1848–1918, hrsg. von A. Wandruszka und P. Urbanitsch, bd. Die Konfessionen, Wien 1985, s. 644, 647.
9. C.A. Macartney, The Habsburg Empire 1790–1918, London 1971, s. 502.
10. Statut dla Zboru Izraelickiego w Krakowie. Kraków 1869, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Gmina Krakowska (GKr) nr 541.
11. Statut dla Zboru Izraelickiego w Krakowie, Kraków 1912, GKr nr 542.
12. GKr, nr 1131.
13. „Tygodnik”. Organ stronnictwa Niezawisłych Żydów, 1909, nr 20.
14. Tamże, 1909, nr 21.
15. Świadczy o tym korespondencja z innymi gmina mi zachodniogalicyjskimi, GKr nr 609.
16. M. Ringel, Ustawodawstwo Polski Odrodzonej o gminach żydowskich (w:) Żydzi w Polsce Odrodzonej, t. 2, Warszawa 1934, s. 242.
17. J. Tomaszewski, Rzeczpospolita wielu narodów, Warszawa 1985, s. 171.
18. S. Świszczowski, Miasto Kazimierz pod Krakowem, Kraków 1981, s. 267.
19. Z. Sułowski, Mechanizmy ekspansji demograficznej Żydów w miastach polskich XVI–XIX (w:) Zeszyty Naukowe KUL, 17, 1974, nr 3, s. 33 i n.
20. I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, s. 443.
21. Tamże, s. 449.
22. R. Mahler, The Economic Bacground of Jewish Emigration from Galicia to the United States, Yivo Annual of Jewish Socila Science, 7, 1952.
23. Bałaban, Historia, s. 578–580.
24. Tamże, s. 587.
25. Świszczowski, op. cit., s. 169.
26. J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, Dzieje Krakowa. Kraków, w latach 1796–1918, Kraków 1979, s. 53.
27. Eisenbach, op. cit., s. 221.
28. F. Friedman, Dzieje Żydów w Galicji 1772– 1914, (w:) Żydzi w Polsce Odrodzonej, t. 1, Warszawa 1933, s. 381.
29. Świszczowski, op. cit., s. 271.
30. „Głos Narodu”, 1912, nr 18.
31. K. Karolczak, Właściciele domów w Krakowie na przełomie XIX i XX w., Kraków 1987, s. 174–176.
32. J. Purchla, Jak powstał nowoczesny Kraków, Kraków 1979, s. 69.
33. A. Bieberstein, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985, s. 44.
34. Bałaban, Historia, s. 581, przyp. 39.
35. Bieniarzówna, Małecki, op. cit., s. 113.
36. Eisenbach, op. cit., s. 218–219.
37. Bałaban, Historia, s. 53.
38. Bieniarzówna, Małecki, op. cit., s. 53.
39. Tamże, s. 54.
40. Bieniarzówna, Małecki, op. cit., s. 117.
41. J. Demel, Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1846–1853, Kraków 1951, s. 214– 215.
42. Bieniarzówna, Małecki, op. cit., s. 305.
43. Polski Słownik Biograficzny, t. 20, Ossolineum 1975, s. 420–421.
44. M. Nadobnik, Materiały statystyczne do reformy sejmowej ordynacji wyborczej, Wiadomości Statystyczne o Stosunkach Krajowych, 24, 1912, z. 3, s. 35.
45. Tamże, s. 32. 46 J. Buzek, Materiały statystyczne do reformy sejmowej prawa wyborczego, Wiadomości Statystyczne o Stosunkach Krajowych, 21, 1906, z. 1, s. 15.
47. Z. Tabaka, Analiza zbiorowości studenckiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1850–1918, (w:) Studia z dziejów młodzieży Uniwersytetu Krakowskiego od Oświecenia do połowy XX w., Kraków 1970, s. 114.
48. J. Tenenbaum, Żydowskie problemy gospodarcze Galicji, Wiedeń 1918, s. 104.
49. Jesienią 1907 r. doszło nawet w Krakowie do strajku żydowskich rzeźników z tego powodu, „Jedność”, 1907, nr 36.
50. A. Pilch, Dzieje ruchu robotniczego w Krakowskiem 1918–1939, Kraków 1987, cz. 1, tab. 2–8a.
51. Tamże, tab. 9c.
52. S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, Ossolineum 1963, s. 234.
53. M. Buber, Opowieści chasydów, Poznań 1986, s. 15–80. Polski Słownik Biograficzny, t. 20, Ossolineum s. 387–388. 1975, Jego odezwa wyborcza z grudnia 1848 r. głosiła: Zgodnie z własnym przekonaniem i nauczony do świadczeniem uznaję, że przyszłość Ojczyzny naszej polskiej nie na drodze dyssolucji społecznej, ale na drodze organicznej może być tylko zapewnioną, dlatego stale trzymać się będę zasad i ludzi, którzy do tego podadzą rękę”. Bałaban, Dzieje, s. 173.
56. Bieniarzówna, Małecki, op. cit., s. 214.
57. Był on inicjatorem zjazdu galicyjskich rabinów we Lwowie, którego uczestnicy opowiedzieli się za podporządkowaniem gmin władzy rabinów. Dr Lustgartem, Kilka uwag o wiecu rabinów we Lwowie, Kraków 1882.
58. R. Mahler, The social and political aspects of the Haskalah in Galicia, Yivo Annual of Jewish Social Science, 1, 1946, s. 64–66.
59. Bałaban, Historia, s. 609–610.
60. Por. Modlitewnik polski dla unarodowionej młodzieży wyznania mojżeszowego w Polsce, opracował M. Weyber, krakowianin, podchorąży b. wojsk polskich z roku 1830/31, Kraków 1880.
61. Mieściła się ona w kazimierskim ratuszu, zob. „Jedność”, 1900, nr 28 i 1911, nr 11. 62 Donosiła o tym „Gazeta Krakowska”, 1844, nr 172.
63. Inaczej działo się we Lwowie, gdzie asymilacja odbywała się początkowo na gruncie kultury niemieckiej, por. L.P. Everett, The Rise of Jewish National Politics in Galicia 1905–1907, (w:) Nation building and the Politics of Nationalism. Essays on Austrian Galicia, ed. A. S. Markovits and F.E. Sysyn, Harvard University Press 1982, s. 156.
64. Bałaban, Historia, s. 665.
65. M. Bałaban, Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa, Kraków 1935, s.
66. Bałaban, Historia, s. 711, przyp. 48.
67. Bałaban, Dzieje, s. 172.
68. Jego poprzednikiem było Towarzystwo Przyjaciół Postępu założone w 1870, które wg pierwotnego, a nie zrealizowanego zamysłu miało stanowić zalążek odrębnej gminy, „Izraelita”, 1870, nr 1. Statut Stowarzyszenia Izraelitów Postępowych w wersji z 1912 r., GKr nr 547.
69. Deklaracja programowa głosiła: „Polakiem jest każdy, kto się na tej ziemi urodził, wychował i święty dług względem matki ojczyzny zaciągnął bez różnicy wyznania…”, „Izraelita”, 1870, nr 1. Rozwinięcie tych tez zawiera broszura J. Warschauera, O spolszczeniu Izraelitów galicyjskich, Kraków 1882.
70. W Krakowie mieściła się jedna z jej central, por. J. Starke1, Fundacja Hirscha i sprawa żydowska w Galicji, Ekonomista Polski, 2, 1890, s. 18 i n.
71. Z czasem zwolenników tej konserwatywnej orientacji zaczęto określać mianem kahalników. Ich organem prasowym stał się ukazujący się od 1907 r. „Głos żydowski”.
72. E. Mendelsohn, Jewish Assimilation in Lviv: The Case of W. Feldman, (w:) Nationbildung, op. cit., s. 101 i n.
73. „Krytyka, 11, 1910, z. 4.
74. Za przykład mogą posłużyć dzieje rodziny Feintuchów, por. J. Purchla, Jan Zawiejski, architekt przełomu XIX i XX w., Warszawa 1986, s. 14 i 71.
75. A. Hertz, Żydzi w kulturze polskiej, Paryż 1961, s. 141 i n.
76. Bronsztejn, op. cit., s. 31, tab. 7.
77. Komitet budowy pomnika zawiązał się w 1883 r., „Ojczyzna” 1884, nr 8. Zamysł nie został zrealizowany z braku funduszy.
78. J. Lichten, Uwagi o asymilacji i akulturacji Żydów w Polsce w latach 1863–1943, Znak, 1988, nr 396–397, s. 60 i n.
79. Archiwum Państwowe w Krakowie, Akta Dyrekcji Policji w Krakowie (DPKr), nr 193.
80. S.R. Landau, Syjonizm. Po kongresie w Bazylei w sierpniu 1897 r., Kraków 1897, s. 3–4.
81. „Przyszłość”, 1882, nr 1.
82. Archiwum Państwowe w Krakowie Starostwo Grodzkie Krakowskie (SGKr) nr 239.
83. „Wschód”, 1910, nr 19–20.
84. Archiwum Główne Akt Dawnych, ck. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, M.I.A., nr 209, protesty, m.in. z Krakowa, w związku z nie uwzględnianiem języka żydowskiego.
85. Por. M.G. Steinlauf, The Polish-Jewish Daily Press, Polin, vol. 2, 1987, s. 234 i n.
86. Zob. N. Thon-Rostowa, Ozjasz Thon, Lwów 1937.
87. A. Hafftka, Żydowskie stronnictwa, polityczne w Polsce Odrodzonej, (w:), Żydzi w Polsce Odrodzonej, t. 2, s. 255 i n.
88. Tegoż, Działalność parlamentarna i polityczna posłów i senatorów żydowskich w Polsce Odrodzonej, tamże, s. 316.
89. Tamże, s. 329.
90. M. Rympel, Słowo o Żydach krakowskich w okresie międzywojennym (w:) Kopiec wspomnień, wyd. II rozszerzone, Kraków 1964, s. 424 i n.
91. Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 IX 1921, Statystyka Polski, t. XXVI, Warszawa 1926.
92. Encyclopedia Judaica, Jerusalem 1972, t. 14, s. 1028–1029.
93. W. Najdus, Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska, 1890–1918, Warszawa 1983, s. 164 i n.
94. J. Buszko, Dzieje ruchu robotniczego w Galicji Zachodniej (1848–1918), Kraków 1986, s. 305 i n.
95. H. Piasecki, Sekcja żydowska PPSD i Żydowska Partia Socjalno-Demokratyczna, Ossolineum 1982, s. 116.
96. Pilch, op. cit., cz. 1., s. 11 i n.
97. Buszko, op. cit., s. 312.
98 Pi1ch, cz. 1, s. 85–86.
99. Tamże, cz. 2, s. 301. W 1938 r. Bund zdobył jedynie 2 mandaty do Rady Miejskiej.
100. Tamże, cz. 1, s. 271.
101. Wg Ch. Shmeruka była to cecha charaktery styczna dla kultury żydowskiej w Polsce międzywojennej, różniąca ją od innych skupisk diaspory, por. Steinlauf, op. cit., s. 234.
102. Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1972, t. 5, s. 1032–1038.
103. Por. Antologia poezji żydowskiej, Warszawa 1983, s. 87.
104. J. Sander, Maurycy Gottlieb – uczeń Matejki, Biuletyn ŻIH, 4, 1953, s. 97–142, E. Podhorizer-Sandel, Ze zbiorów Muzeum ŻIH, Leopold Gottlieb, „Fołks Sztyme”, 1980 nr 4.
105. Almanach szkolnictwa żydowskiego w Polsce, Warszawa 1938.
106. Tamże.
107. Tamże.
108. Tamże.
109. Bieberstein, op. cit., s. 208.
110. Tamże, s. 23.
111. Almanach szkolnictwa.
112. Almanach i leksykon żydostwa polskiego, Lwów 1937, passim.
113. Polski Słownik Biograficzny, t. 9, Ossolineum 1960, s. 148–150.
114. SGKr nr 249, „Tygodnik” 1910 nr 12.
115. SGKr nr 239–250.
116. J. Steinberg, Historia żydowskiego stowarzyszenia humanitarnego B,ne B,brith w Krakowie, Kraków 1932.
117. Rympel, op. cit.
118. S. Dankowicz, Kazanie w czasie żałobnego nabożeństwa za wiekopomnej pamięci króla Kazimierza Wielkiego, Kraków 1869.
119. Friedman, Dzieje, s. 381.
120. Tamże, s. 393.
121. C. Bąk-Koczarska, Juliusz Leo, twórca wielkiego Krakowa, Ossolineum 1986, passim.
122. Było to pismo poświęcone „sprawom społecznym, politycznym, ekonomicznym i literackim, organ stronnictwa Niezawisłych Żydów – żydowskiej partii demokratycznej”. Pozostawało ono w opozycji za równo do syjonistów jak i zwolenników ortodoksji, tzw. kahalników.
123. „Tygodnik”, 1905, nr 1.
124. Zob. F. Golczewski, Polnisch-jüdische beziehungen, 1881–1922, Wiesbaden 1981, passim.
125. Rympel, op. cit.
126. S. Rudnicki, From „numerus clausus” to „numerus nullus”, Polin, 2, 1987, s. 254, zob. też H. Ritterman-Abir, Nie od razu Kraków zapomniano, Jerozolima 1984, s. 127.
127. Por. I pozostała tylko legenda. Wspomnienia z żydowskiego Krakowa, Tel Awiw 1986, s. 7.
128. Cytat za S. Grodziski, W królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1976, s. 107.
Pobrania
Wersja elektroniczna opublikowana
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Szczegóły zob. w zakładce Prawa autorskie i udostępnianie.
