Żydowska konspiracja zbrojna w Krakowie i rejonie krakowskim w okresie okupacji hitlerowskiej
DOI:
https://doi.org/10.32030/Abstrakt
Brak abstraktu dla tego artykułu.
Bibliografia
1. S. Bronsztein, Ludność żydowska w okresie międzywojennym, Warszawa 1963 Tabela nr 4 s. 20– 21.
2. ibidem, s. 126.
3. Aleksander Bieberstein, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1986, s. 14.
4. ibidem, s. 16.
5. Por. ibdiem, s. 40–48; obwieszczenie o utworzeniu żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Podgórzu ukazało się w gazecie żydowskiej z dnia 3 III 1941 r., było wydane przez gubernatora dystryktu krakowskiego Wächtera. W bardzo wąskich granicach getta gdzie przed wojną mieszkało ok. 3 tys. ludzi zamieszkało ok. 15 tys. Żydów, z tego ok. 3 tys. nielegalnie.
6. Por. Dora Agatstein, Chronologia zarządzeń władz okupacyjnych w stosunku do Żydów w Krakowie, (tablica chronologiczna) w: W 3-cią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie, Kraków 1946 s. 121–135.
7. A. Bieberstein, op. cit., s. 136, 146.
8. ibidem, s. 143–146; sprawa obozu w Brünnlitz zorganizowanego przez sudeckiego Niemca Oskara Schindlera i działań Schindlera zmierzających do ratowania części Żydów krakowskich zob. w: A. Bieberstein, op. cit., s. 147–155, także w: Maciej Kozłowski, Sprawiedliwy między narodami świata w: „tygodnik Powszechny” 1984 nr 24.
9. Typowe dla odczuć przedstawicieli społeczności żydowskiej na ziemiach polskich w okresie okupacji niemieckiej są spostrzeżenia dokonane przez jedną z mieszkanek getta krakowskiego: „W ghetcie można było tylko skonać, lub czekać biernie na wysiedlenie i skończyć gdzieś w kaźni gazowej. Kto jednak chciał czegokolwiek dokonać, ten musiał wyjść z dzielnicy – i tu już rozpoczynała się najcięższa z walk. Tak łatwo było powiedzieć: – uciekajcie przed wysiedleniem! A przecież jak się wydostać zza kolczastego drutu obstawionego policją? Jak postawić pierwszy krok na wolnej ulicy. Dojrzą opaskę na ramieniu i – już kula w łeb. Zrzucić ją? Kiedy spostrzegą jak zsuwa się ta biała symboliczna opaska, wydadzą człowieka wprost w ręce policji. Gdyby się ukryć w najciemniejszej nawet bramie i tam dokonać zasadniczej zmiany dekoracji, ktoś tam zawsze dostrzeże, że wszedłeś do bramy Żydem, a wyszedłeś niby – kto? (…). Było się po prostu Żydem – bez opaski. (…). Byłeś nim dlatego po prostu, że wszyscy chcieli go widzieć w tobie, wszyscy na cię chcieli szczuć i nie mogli znieść, że uciekasz przed śmiercią. Na każdym kroku zaglądano w oczy, bezczelnie, podejrzliwie, wyzywająco, aż się biedny człowiek mieszał, oblewał rumieńcem, spuszczał wzrok – i okazywał się Żydem. Więc nim się wydostał na pierwszą stację kolejową, już miał za sobą cały szereg bitew rozegranych wzrokiem, szereg bezsłownych zmagań z nieprzyjacielem, ukrytym w każdym przechodniu, nie rzadko kilka przepraw z szantażystą, potem w kieszeni ledwie pozostawały pieniądze na podróż do najbliższego miasteczka (…). Ileż zimnej krwi trzeba było zachować żeby (…) wedrzeć się do wagonów. A tu dopiero rozpoczynało się panowanie motłochu. Przed oczyma tych warstw, wyzutych z wszelkiej subtelności, nie sposób było uciec. Prześwidrowali oni każdego na wylot, w każdym wywąchali Żyda, żeby go natychmiast oddać policji, lub w najlepszym wypadku dręczyć, szantażować, grozić, aż w nim do reszty osłabnie duch i będzie pragnął śmierci, jako najwyższego zbawienia. Nierzadko – przy największym wysiłku nerwowym – udawało się zmylić ślad. Ale nigdy nie można było uniknąć najprzykrzejszych rozmów, burzących krew w żyłach człowieka. O czym? O Żydach. Że dobrze im się stało. Że czas już najwyższy. Że słusznie ich kara spotkała, że uciekali ale na szczęście ich schwytano. Że chcieli zabrać ze sobą złoto, ale im na czas odebrano… Gadki, podłe oszczerstwa, nikczemne kłamstwa, a nade wszystko radość, niska, zwierzęca wprost radość z tego, że giną setki tysięcy dzieci, kobiet, starców. Jak hieny, co wypatrują padlinę, tak oni czekali na mienie żydowskie, na domy pozostawione bezpańsko, by rzucić się na nie i grabić, rabować… A tu w kącie wagonu siedzi człowiek, który jeszcze nie przebolał straty swych najdroższych i ani jeden mięsień nie śmie drgnąć na jego twarzy”, w: Gusta Dawidsohn-Draengerowa, Pamiętnik Justyny, Kraków 1946 s. 30–32.
10. Michał M. Borwicz, Wstęp w: Ruch pod ziemny w ghettach i obozach. (Materiały i dokumenty), Warszawa–Łódź–Kraków 1946 s. XV.
11. Michał M. Borwicz, Do tych, którzy padli, w: W 3-cią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie, Kraków 1946 s. 15–16; w tej kwestii por. także np.: „Znęcanie się pewnych elementów nad Żydami, szantaże, tu i ówdzie aktywny udział ludności w „akcjach”, wynajdywanie i wyłapywanie kryjących się Żydów, było zjawiskiem bardzo częstszym. (…). Wykorzystywano też okazję łatwego wzbogacenia się kosztem wymordowanych Żydów (…). Żydzi byli świadomi tego, że nie ma co liczyć na pomoc ludności miejscowej, że nie ma gdzie się skryć, gdzie się podziać, Wiedzieli, że położenie jest bez wyjścia, toteż większość Żydów szła na śmierć z rezygnacją. Los Żydów, których instynkt życia mimo logicznych rozważań wypędzał z ghett, lub tych, którzy wyskakiwali z wagonów, wiozących ich na stracenie, był przeważnie z góry przesądzony. Byli ścigani i tropieni dniem i nocą. Wielu Żydów nie mogąc nigdzie znaleźć schronienia wracało do swoich miast, by oddać się w ręce władz. (…). W czasie okupacji na terenach Polski działała organizacja Rada Pomocy Żydom, która miała na celu ratowanie Żydów i pomaganie im. (…). Pewna część społeczeństwa indywidualnie udzielała pomocy Żydom, przy czym podkreślić należy dodatni wkład kleru katolickiego”, w: Bett i Ajzensztajn, Tło w: Ruch podziemny w ghettach i obozach. (Materiały i dokumenty), Warszawa–Łódź– Kraków 1946 s. 16–17.
12. Bernard Mark, Życie i walka młodzieży w gettach w okresie okupacji hitlerowskiej 1939–1944, Warszawa 1961 s. 31; dysponujemy jednak także informacją o utworzeniu już w drugiej połowie listopada 1939 r. w krakowskim podziemiu przez inż. Akiwę Buchnera w środowisku b. Związku Żydowskich Bojowników o Niepodległość Polski i inteligenckiej młodzieży żydowskiej konspiracyjnego zawiązku Żydowskiej Organizacji Wojskowej. Organizacja ta powiązana została z ÓW PPS i poprzez nią z Komendą Krakowskiego Okręgu SZP i Komisarzem Cywilnym (dr Tadeusz Orzelski). Dalsze losy tej inicjatywy i samego inż. Buchnera nie są znane, w: Kazimierz Pluta-Czachowski, Fundamenty konspiracji w: „Kierunki” 20 IX 1981 nr 38, s. 9.
13. Bund – żydowska partia socjalistyczna, oparta na żydowskiej kulturze świeckiej i języku jidisz, szukała rozwiązania problemu żydowskiego poprzez kulturalną autonomię w krajach, w których mieszkali Żydzi.
Poalej Syjon-Prawica (Robotnicy Syjonu) – socjalistyczna partia syjonistyczna.
„Haszomer Hacair” – lewicowa organizacja młodzieży syjonistycznej, młodzież wychowywano w duchu kolektywizmu i gotowości bojowej (tzw. młodzież szamrowa). Organizacja raczej kadrowa, o pro gramie opartym m.in. na nauce marksizmu. Od początku okupacji niemieckiej nastawiona na walkę czynną, stosunkowo wcześnie zbliżona do grup komunistycznych.
„Dror-Frajhajt” („Wolność”) – organizacja działająca jako przybudówka młodzieżowa Poalej Syjon-Prawicy, organizacja młodzieżowa o charakterze syjonistycznosocjalistycznym, w swym programie ideowym nawiązywała do tradycji Machabeuszy i Bar-Kochby, a także do samoobrony przeciw pogromom w czasach caratu i do działalności lewicowej socjaldemokracji.
„Akiba” („Akiva”) – organizacja syjonistycznej młodzieży szkolnej o charakterze demokratycznym, propagowała w okresie przedwojennym model wychowania w duchu romantycznego wizjonerstwa.
Aguda – partia Żydów ortodoksów w Polsce, przyjmowała ideę syjonizmu jedynie w aspekcie mesjanistycznym, a wszelkie świecko-polityczne koncepcje odbudowy państwa żydowskiego w Palestynie traktowała jako „bezbożną ingerencję” człowieka w mesjanistyczne proroctwa.
14. A. Nirensztein, Ruch oporu Żydów w Krakowie pod okupacją hitlerowską, w: Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa 1952 nr 1 (3) s. 132.
15. Arieh L. Bauminger, The Fighters of the Cracow ghetto, Jerusalem 1986 s. 37–40.
16. A. Bieberstein, op. cit., s. 242.
17. Józef Wulf, Wstęp w: G. Dawidsohn-Draengerowa, op. cit., s. 9–10.
18. A. L. Bauminger, op. cit., s. 42.
19. ibidem, s. 43.
20. J. Wulf, op. cit., s. 13. We wspomnieniach jednego z działaczy PPR występuje informacja dotycząca pracy Sz. Drängera przy fabrykowaniu dokumentów w lokalu PPR-GL przy ul. Mogilskiej 26 w Krakowie już wiosną i latem 1942 r., czego nie można wykluczyć, brak jednakże potwierdzenia tego faktu w relacjach uczestników konspiracji żydowskiej, w: Stanisław Walczak, Duże i małe sprawy krakowskiej konspiracji, w: O ludziach i sprawie. Wspomnienia działaczy PPR z Krakowskiego (Lata okupacji hitlerowskiej), Kraków 1964, s. 62.
21. A.L. Bauminger, op. cit., s. 43–44.
22. ibidem, s. 44.
23. „Haszomer Hadati” – młodzieżowa organizacja religijnych skautów, ideowo spokrewniona z partią syjonistów ortodoksów Mizrachii. Przedstawiciele „Haszomer Hadati” brali również czynny udział w działalności żydowskiego ruchu oporu na terenie Krakowa. Przywódcą grupy był Naftali Rab (Tulek), Nawiązał on kontakt z przedstawicielami „Akiby” i „Haszomer Hacair”, szukał także kontaktów z podziemiem polskim. Aktywnymi członkami byli m.in.: Szalom Meir Grunwald, Szalom i Gusta Hirschberg, Rachel Spritzer, bracia Mosze i Joel Wolf, Józef Knobler. Spotykano się w mieszkaniu Rachel Spritzer na ul. Krakusa, następnie w piwnicy mieszkania krawca Bleiweissa. Naftali Rab i Szalom Grunwald kilkakrotnie wraz z członkami „Akiby” i „Haszomer Hacair” brali udział w likwidacji konfidentów Gestapo po stronie aryjskiej, uczestniczyli również w akcjach sabotażowych na liniach kolejowych. Po likwidacji getta krakowskiego 13 III 1943 r. mała grupa członków „Haszomer Hadati” ukrywała się w bunkrze zbudowanym na strychu domu za zezwoleniem polskiego właściciela. Kryjówka została wykryta przez Niemców, po krótkiej walce (posiadano tylko jeden pistolet) ukrywający się Żydzi zostali ujęci i rozstrzelani na podwórzu domu, w: A.L. Bauminger, op. cit., s. 62– 63.
24. A.L. Bauminger, op. cit., s. 44–47.
2. ibidem, s. 48.
26. ibidem, s. 50.
27. ibidem, s. 50.
28. ibidem, s. 51.
29. A. Nirensztein, op. cit., s. 134.
30. ibidem, s. 135.
31. A.L. Bauminger, op. cit., s. 51. W 1941 r. w Krakowie miała miejsce pierwsza w okresie okupacji niemieckiej konferencja grup socjalistycznych, zwołana z inicjatywy PPS. W spotkaniu tym brali udział przedstawiciele Bundu, Poalej Syjon-Prawicy i żydowscy członkowie PPS. Z ramienia krakowskiej PPS uczestniczyli Bobrowski, Cekiera i Szewczyk. Obecni nie doszli do porozumienia w sprawie reakcji na politykę niemiecką wobec Żydów, członkowie PPS mieli zdecydowanie oświadczyć, że nie będą ingerować w sprawy getta, po czym przedstawiciele Bundu i Poalej Syjon-Prawicy (Zimet, Harndorf i Falk) opuścili zgromadzenie na znak protestu. (Feliks Harndorf przedstawiciel Bundu, był następnie aktywnym uczestnikiem żydowskiego ruchu oporu najpierw w Krakowie, następnie w obozie płaszowskim.) w: A.L. Bauminger, op. cit., s. 51– 52; A. Nirensztein, op. cit., s. 131.
32. A. Nirensztein, op. cit., s. 134.
33. ibidem, s. 146.
34. ibidem, s. 147.
35. Jerzy Jarowiecki, Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Kraków 1980, s. 347–348.
36. Przyczyny nikłego rozwoju żydowskiej partyzantki leśnej analizuje M. Kahanowicz w artykule „Why no separate jewish partisan movement was established during world war II” w: Yad Washem studies on the European Jewish Catastrophe and Resistance, I 1957 – wymieniając następujące: – nieznajomość warunków życia w środowisku wiejskim i lasach, – silne poczucie więzi rodzinnej powstrzymujące młodych ludzi przed opuszczeniem swych najbliższych, – zdecydowanie wrogie stanowisko ludności nieżydowskiej (Polaków, Białorusinów, Litwinów, Ukraińców) wobec Żydów (uznawane przez autora artykułu za najbardziej istotną przyczynę bierności Żydów), – trudności ucieczki z getta bez broni i żadnych innych środków, – początkowe nieliczenie się przez Żydów z perspektywą masowej eksterminacji, – brak tradycji zbrojnego oporu w diasporze żydowskiej, brak ludzi z doświadczeniem bojowym. Prof. B. Mark omawiając to zagadnienie stwierdza: „Jad nienawiści rasowej, bezustannie podsycany przez okupanta i faszyzujące elementy prawicy polskiego podziemia, zatruwał często atmosferę wsi i lasu, do stawał się niekiedy także do organizmu walczącej partyzantki polskiej. Na wielu więc frontach wypadło walczyć młodym partyzantom żydowskim.” w: B. Mark, op. cit., s. 85. O trudnościach z uzyskaniem dla siebie przydziału – do któregoś z polskich oddziałów partyzanckich (GL PPS lub AK) na przełomie lat 1943 i 1944 pisze w swych wspomnieniach prof. J. Aleksandrowicz w: Julian Aleksandrowicz, Kartki z dziennika doktora Twardego, Kraków–Wrocław 1983, s. 61–70.
37. A.L. Bauminger, op. cit., s. 56; G. Dawidsohn-Draengerowa, op. cit., s. 60. O trudnościach występujących we współpracy wspomina „Pamiętnik Justyny”, s. 61: „Postanowili iść ręka w rękę, dzielić się wszystkim. Udział nie był jednak równy. Jeden dawał swą młodość, a może swe życie – a drugi tylko doświadczenie. (Luka w ręko pisie) Stosunki stawały się coraz trudniejsze. Lidia (Gola Mire) robiła co mogła. Starała się pokrywać mankamenty, troszczyła się o każdego wysyłanego człowieka, ale to już nie ratowało sytuacji. Jednego bowiem nie wyjawiła im szczerze: że partia na tym terenie nie działała aż do chwili jej powrotu i, że stało się to jedynie i wyłącznie dzięki zapałowi i gotowości młodzieży żydowskiej.”
38. G. Dawidsohn-Draengerowa, op. cit., s. 54–59; A.L. Bauminger, op. cit., s. 63.
39. G. Dawidsohn-Draengerowa, op. cit., s. 65–66. Przytaczana wcześniej praca A. Biebersteina opisując powyższy przypadek i powołując się przy tym na „Pamiętnik Justyny” z niejasnych powodów pomija milczeniem obecność i rolę leśniczego. Por. A. Bieberstein, op. cit., s. 236.
40. A.L. Bauminger, op. cit, s. 64.
41. ibidem, s. 56–59.
42. A. Nirensztein, op. cit., s. 146.
43. A.L. Bauminger, op. cit., s. 66–67; A. Nirensztein, op. cit., s. 150–151.
44. G. Dawidsohn-Draengerowa, op, cit., s. 94–96.
45. A. Nirensztein, op. cit., s. 152–153, 177.
46. A.L. Bauminger, op. cit., s. 68.
47. ibidem, s. 52–54; A. Nirensztein, op. cit., s. 154.
48. A. L. Bauminger, op. cit, s. 54.
49. ibidem, s. 70.
50. Józef Zając, Toczyły się boje, Warszawa 1965, s. 54–55. Roman Kiełkowski Zlikwidować na miejscu, Kraków 1981, s. 67–68. Stanisław Dąbrowa-Kostka, W okupowanym Krakowie, Warszawa 1972, s. 80.
51. A.L. Bauminger, op. cit., s. 71; A. Nirensztein, op. cit., s. 156–157.
W ogólnych opracowaniach dotyczących okresu okupacji w Krakowie wymieniane są najczęściej jako cele akcji: Cyganeria”, „Bisanz”, „Scala”. Por. np. S. Dąbrowa-Kostka, op. cit., s. 80; R. Kiełkowski, op. cit., s. 68; Stanisław M. Jankowski, Żołnierze z Zielonego, Warszawa 1978, s. 92–95.
52. Z ruchu oporu w: W 3-cią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie, Kraków 1946, s. 46.
53. Obok wymienionych wersji Stanisław Dąbrowa-Kostka podaje datę niejako uśrednioną tj. 23 XII 1942 r. w: S. Dąbrowa-Kostka, op. cit., s. 80.
54. A.L. Bauminger, op. cit., s. 74.
55. ibidem, s. 72; A. Nirensztein, op. cit., s. 157– 158.
56. A.L. Bauminger, op. cit., s. 74.
57. A. Nirensztein, op. cit., s. 164–165.
58. A.L. Bauminger, op. cit., s. 75; por. także opis wydarzenia w: B. Mark, op. cit., s. 68.
59. Berlin. 25 XII 1942 – Do SS-Obergruppenführera Wolffa – Kwatera Główna Führera. W poszukiwaniu kryjówki terrorystycznej w Krakowie, która stała nam się znana podczas ciągłych przesłuchań Żyda Abrahama Leibowicza, Żydzi których znaleźliśmy tam wieczorem 24 XII 1942 r. to: Adolf Liebeskind, ur. 3 X 1912 r. w Zabierzowie, dystrykt Kraków, za mieszkały w krakowskim getcie, ul. Limanowskiego 9 m. 18 oraz Juda Tennenbaum, ur. 16 VIII 1920 r. w Krakowie, kawaler zamieszkały w krakowskim getcie, ul. Krakusa 20 m. 17, – zostali zastrzeleni po ciężkiej wymianie ognia. Kryjówka została ulokowa na w piwnicy budynku zajmowanego jedynie przez niemieckich urzędników kolejowych. Żydzi posiadający fałszywe karty tożsamości podawali się za Polaków, zostali przemyceni do budynku w zamian za duże sumy pieniędzy przez dozorcę, który ukrył ich tam w kryjówce która została urządzona jako mieszkanie. W kryjówce tej skonfiskowano: 1 pistolet Mauser nr 182890 cal 7,65 mm, 1 pistolet FN nr 201999 cal 7,65 mm, 1 pistolet armii polskiej Vis nr 190 63 cal 9 mm, 45 naboi cal 7,65 mm, 1 radio, 1 maszyna do pisania, 1 powielacz, 1 mała prasa drukarska, 200 dolarów, 10540 zł, 2 mundury: polskiego policjanta oraz niemieckiego urzędnika kolejowego, każdy składający się z czapki oraz kurtki. Polski dozorca i jego żona zostali aresztowani. Przesłuchania w tej sprawie są z naciskiem kontynuowane. O dalszych wynikach natychmiast doniosę. Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy – „Amt Roem” podpisano: Mueller SS-Gruppenführer (dokument przedstawiony przez oskarżyciela na procesie A. Eichmanna w Jerozolimie w 1961 r.) w: A.L. Bauminger, op. cit., s. 78.
60. J. Bratko w swym opracowaniu dotyczącym działalności Gestapo krakowskiego wspomina iż uczestnikiem akcji na „Cyganerię”, który dał się schwytać i doprowadził funkcjonariuszy Gestapo do kryjówki organizacyjnej mógł być Rudolf Schmeidler, 25-letni żydowski konfident Gestapo, na zlecenie swych niemieckich mocodawców działający w szeregach ŻOB, w: Józef Bratko, Gestapowcy, Kraków 1985, s. 74–75.
61. A.L. Bauminger, op. cit., s. 88.
62. A. Nirensztein, op. cit., s. 166.
63. A.L. Bauminger, op. cit., s. 80–88; A. Nirensztein, op. cit., s. 166–168.
64. Jan Kucia, Krakowski ośrodek konspiracyjnej działalności wydawniczej (1939–1945), w: Z lat wojny i okupacji 1939–1945, tom 2, Warszawa 1970, s. 174–175.
65. A. Nirensztein, op. cit., s. 168.
66. A.L. Bauminger, op. cit., s. 97–99. Do grupy bocheńskiej należeli obok H. Wodzisławskiego m.in.: Jakub Berkowicz, Pola Goldwasser, Szaja Gurenreich, Hirsz Laufer (Guttmann), Szymon Lustgarten, Elza. Łapa, Róża Otter (Goldwasser), Natan Pariser, Helena Schneider, Szalom Schreiber, Szymon Schreiber, Izrael Schreibtafel (Władysław) – młody dramaturg, napisał dramat o ŻOB pt. „Rabi Akiba”, zginął w KL Mauthausen; Uszer Weinfeld, M. Wiener, Towa Wimberger, Józef Wulf (Józek), w: G. Dawidsohn-Draengerowa, op. cit., s. 116.
67. A.L. Bauminger, op. cit., s. 103.
68. S. Walczak, op. cit., s. 62; por. także J. Bratko, op. cit., s. 63–64, gdzie autor na podstawie swych badań przeprowadzonych w zasobach archiwalnych byłego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie rozwija sensacyjną teorię wykorzystywania uzdolnień graficznych aresztowanego Drängera przez Kurta Heinemeyera szefa Podreferatu IV A-1 (zwalczanie lewicowego ruchu oporu) krakowskiego Gestapo oraz przez Referat IV N (agentura) tejże instytucji.
69. „Zagłada ostateczna się zbliża. Wróg mobilizuje siły przeciw resztkom żydostwa polskiego. Nie czekajmy bezczynnie na śmierć. Nie Uczmy na niespodziane zakończenie wojny i rychłe wyzwolenie: Sami musimy stanąć do walki o swe istnienie. Młodzi – tylko z bronią w ręku można przetrwać tę burzę. Stańcie w szeregach walczącej młodzieży, włączcie się w ogólną akcję zbrojną. Każdy na wyznaczonym sobie posterunku – niech przejdzie do postawy czynnej obrony. Nie dajcie się zaskoczyć wydarzeniom dnia. Żydzi – komu brak sił do walki czynnej, kto już niezdolny chwycić za broń, niech ratuje własne życie. Każda ucieczka z rąk oprawcy jest dziś bojowym czynem. Trzeba utrudnić mu niszczycielską robotę. Nie kładźcie sami głowy pod nóż. Nie wolno zwlekać. Fałszywe względy wygody i strachu przed konsekwencjami niech nie przesłonią prawdziwego niebezpieczeństwa. Uciekajcie każdą szczeliną – przez mury, parkany, druty kolczaste. Wmieszajcie się w bezimienny tłum miejski, by zmylić wroga. Zaludnijcie lasy i góry, wykorzystajcie każdą drogę ucieczki. Zerwijcie ostatecznie więzy, którymi spętał was wróg i własna uległość. Powstańcie, by być gotowym w decydującej chwili. Komenda Naczelna Bojowej Org. Żyd. Młodzieży Chalucowej”.
70. A.L. Bauminger, op. cit., s. 109–110.
71. A. Nirensztein, op. cit., s. 169–175.
72. Odtworzoną przez siebie niepełną listę uczestników żydowskiej konspiracji zbrojnej w dystrykcie krakowskim zamieszcza w swej pracy A. Bieberstein. w: A. Bieberstein, op, cit., s. 247–250.
Pobrania
Wersja elektroniczna opublikowana
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Szczegóły zob. w zakładce Prawa autorskie i udostępnianie.
