Idea powrotu Ormian z rozproszenia do narodowej ojczyzny w świetle memoriałów Roberta Bogdanowicza z 1877 i 1884 roku
DOI:
https://doi.org/10.12797/LH.07.2020.07.04Słowa kluczowe:
Robert Bogdanowicz, Mikhail Loris-Melikov, Gabriel Ayvazovski, Potocki family, Armenian diaspora in Galicia, Polish Armenians, the independence of Armenia, Armenian Church, re-emigration to ArmeniaAbstrakt
Artykuł analizuje dwa memoriały autorstwa Roberta Bogdanowicza, ziemianina,potomka ormiańskiego rodu mieszkającego w Polsce od co najmniej czterechstuleci. Pierwszy, rękopis z 1877 roku, skierowany był do ormiańskiego arcybiskupaLwowa Grzegorza Józefa Romaszkana, drugi został opublikowany w 1884roku drukiem pod tytułem Kwestia Kościoła obrządku ormiańskiego i tegoż posłannictwo,jako też kwestia armeńska na Wschodzie w ich własnym kraju. Inspiracjąmemoriałów była korespondencja autora z działaczami ormiańskimi w Rosji: ministremspraw wewnętrznych Michaiłem Lorisem-Melikowem i arcybiskupem GabrielemAjwazowskim. Bogdanowicz omawiał kwestię niepodległości Armenii, w Rosjiwidział patronkę zmagań narodowowyzwoleńczych, a przede wszystkim postulowałodrodzenie językowe Ormian polskich i ich powrót do ojczyzny przodków w celuodbudowy tam własnego państwa i kultury oraz szerzenia katolicyzmu w obrządkuormiańskim. Memoriały są dowodem na to, że w diasporze ormiańskiej na ziemiachpolskich, choć przez procesy historyczne odizolowanej od głównego nurtu odrodzeniaormiańskiego, istniał potencjał zaangażowania w sprawy narodowe na Kaukazie.Bogdanowicz był wyznawcą ideologii nacjonalizmu ormiańskiego, dopiero tworzonejw tym czasie. Bariera językowa wykluczyła jego wpływ na inne części diasporyormiańskiej. Nie spotkał się też z pozytywnym odzewem w otoczeniu, ale zyskałkilku zwolenników swych idei w pokoleniach następnych. Można go uznać za protagonistęormiańskiego renesansu narodowego polskich Ormian, który nastąpił pomiędzydwoma wojnami światowymi, a którego dalszy rozwój zablokowało zniszczenieich siedzib w dawnej Galicji i rozproszenie po roku 1944.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: zespół 301, Księgi metrykalne parafii wyznania rzymskokatolickiego z archidiecezji lwowskiej, sygn. 709, Księga metrykalna urodzeń, ślubów i zgonów dla miasta Kozowa i wsi: Helenków, Kalne, Krzywe, Litiatyn, Słoboda Złota; Teofipólka, Szczepanów, Wiktorówka, Telacze, Uwsie, 1872-1876, 1878-1884; sygn. 1620 Par. Kozowa, dek. Brzeżany; Księga metrykalna urodzeń, ślubów i zgonów dla miasta Kozowa i wsi: Helenków, Kalne, Krzywe, Litiatyn, Słoboda Złota; Teofipólka, Szczepanów, Wiktorówka, Telacze, Uwsie, 1885-1895
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu: sygn. 2756, korespondencja S. Barącza
[Centralnyj] Centralʹnij deržavnij іstoričnij arhіv Ukraїni we Lwowie: f. 165, op. 3, spr. 458, sprawa o uznanie staropolskiego szlachectwa Marcelego i Roberta oraz Stanisława Bogdanowiczów, 1881-1886; f. 475, op. 1, spr. 5, j. ch. 25, list R. Bogdanowicza do arcybiskupa G. J. Romaszkana, Litiatyn, 3 lutego 1877
Źródła drukowane
Album Muzeum Narodowego w Rapperswyllu. Rok 1876, red. J. I. Kraszewski, Lwów 1876
Almanach „Polska towarzyska” Woreyda, [Warszawa] 1926
Bogdanowicz F., Wspomnienia więźnia (1876-1885), Lwów 1888
Bogdanowicz R., Kwestia Kościoła obrządku ormiańskiego i tegoż posłannictwo jakoteż kwestia armeńska na Wschodzie w ich własnym kraju, Brzeżany 1884
Corpus studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850-1918, 1, A-D, red. J. Michalewicz, Kraków 1999
Galicja w powstaniu styczniowym, red. S. Kieniewicz, I.S. Miller, Wrocław 1980
Głos do ziomków obrządku ormiańsko-katolickiego, Lwów 1861
Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1859, Lemberg [1859]
Handbuch des Lemberger Statthalterei-Gebietes in Galizien für das Jahr 1862, Lemberg [1862]
Krzeczunowicz K., Historia jednego rodu i dwu emigracji, Londyn 1973
Listy katyńskiej ciąg dalszy. Straceni na Ukrainie. Lista obywateli polskich zamordowanych na Ukrainie na podstawie decyzji Biura Politycznego W[szechzwiązkowej] K[omunistycznej] P[artii] (b[olszewików]) i naczelnych władz państwowych Z[wiązku] S[ocjalistycznych] R[epublik] R[adzieckich] z 5 marca 1940 roku, Warszawa 1994
Michalewicz J., Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Słownik historyczny zakładów przemysłu gorzelniczego Galicji doby autonomicznej, 1, A-G, Kraków 1988; 3, L-R, Kraków 1993
Niewiadomski C., Przyczynek do dziejów Ormian w Polsce, Czerniowce 1908
Ostrowiecki D. [Bogdanowicz R.], Chrześcijaństwo i kościół narodowy Eczmiadzyński w Armenii, „Przyjaciel Domowy”, 1856, 20, s. 169-171, 21, s. 179-181, 22, s. 187-188; 23, s. 195-196
Ostrowiecki D. [Bogdanowicz R.], Miasto Anni, z którego Ormianie do Polski przybyli, i niektóre bliższe o narodzie tym wiadomości, „Przyjaciel Domowy”, 1855, 9, s. 1-4
Pawłowicz E., W sprawie odczytu p. W. Spasowicza zapowiedzianego we Lwowie, Lwów 1887
Pilat T., Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem na podstawie najnowszych materiałów urzędowych, Lwów 1890
Provinzial-Handbuch der Königreiche Galizien und Lodomerien: für das Jahr 1852, Lemberg 1852
Ramotowska F., Dziennik podawczy z Biura Wydziału Rządu Narodowego w Galicji 1863/1864 r., „Miscellanea Historico-Archivistica”, 14, 2002
Rangs-Liste und Personal-status des Souveräne Malteser-Ritter-Ordens im Groszpriorate von Böhmen und Österreich nach dem Stande von 30. April 1908, Wien 1908
Rosco-Bogdanowicz M., Wspomnienia, oprac. J. Gintel, Kraków 1959
Sprawozdanie Dyrekcji Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie z czynności w roku 1876/7, Kraków 1877
Sprawozdanie Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie z czynności dziesiątego roku 1870/71, Kraków 1871
Steinhaus H., Wspomnienia i zapiski, Wrocław 2003
Szematyzm królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok…, Lwów 1871, 1874, 1876, 1879
The titled nobility of Europe. An international peerage, or “who is who” of the sovereigns, princes, and nobles of Europe, London 1914
Theodorowicz L., Garść wspomnień Ormianina polskiego, Gliwice 1989
„Beamten Zeitung. Zeitschrift des Beamten Zeitung. Zeitschrift Allgemeinen Beamten-Vereines der österreichisch-ungarischen Monarchie” (Wiedeń), 6, 1876
[Diło] „Діло” (Lwów), 1885, 128
„Dziennik Urzędowy Ministerstwa Sprawiedliwości” (Warszawa), 1919, 9, 1925, 23
„Gazeta Lwowska” (Lwów), 1845, 77, 118, 1852, 116, 1883, 27
„Kosmos” (Lwów), 2, 1877
„Kraj” (Petersburg), 1884, 4
„Kurier Lwowski” (Lwów), 1898, 49
„Kurier Polski w Paryżu” (Paryż), 1886, 6
„Kurier Warszawski” (Warszawa), 1923, 24
„Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” (Kraków), 3, 1878,
„Rivista de Collegio Araldico” (Rzym), 1912
„Rivista d’Italia” (Rzym), 1907
„Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” (Warszawa), 7, 1924/1925, 8, 1926/1927, 9, 1927/1928
„Rozprawy c. k. Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego” (Lwów), 24, 1859, 29, 1864
„Szkoła” (Lwów), 6, 1870
„Verordnungsblatt für die Kaiserlich-Königliche Landwehr” (Wiedeń), 22, 1892; 41, 1911
„Wiadomości Kościelne” (Lwów), 1883, 4, 22
„Zdrojowiska. Tygodnik Kąpielowy” (Kraków), 3, 1872
Opracowania
Algar H., Mīrzā Malkum Khān: a study in the history of Iranian modernism, Berkeley–Los Angeles–London 1973, https://doi.org/10.1525/9780520327863
Barącz S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869
Barącz S., Żywoty sławnych Ormian, Lwów 1856
Bazylow L., Historia nowożytnej kultury rosyjskiej, Warszawa 1986
[Bogdanowicz] Bogdanovič, Modest Ivanovič, w: Ènciklopedičeskij slovarʹ Brokgauza i Efrona, 4, Sankt-Peterburg 1891
Brzeżany 1530-1930, [Brzeżany 1930]
Cicha D., Gabinet Józefa Ignacego Kraszewskiego, Poznań 1974
Czernecki J., Brzeżany. Pamiątki i wspomnienia w setną rocznicę założenia gimnazjum, Lwów 1905
[Danijelian] Danielân G. G., General graf Loris-Melikov. Ego žiznʹ, voennaâ i gosudarstvennaâ deâtelʹnostʹ, Erevan 1997
Dmowski R., Niemcy, Rosja i kwestia polska, Warszawa 1907
Dz[iedzicki] L., Litiatyn, w: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, 5, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1884
Haxthausen A., Transkaukasia: Reiseerinnerungen u. ges. Notizen, Leipzig 1856
[Karaułow] Karaulov G., Arhiepiskop Gavriil Ajvazovskij, „Zapiski Іmperatorskogo Odesskogo obŝestva istorii i drevnostej”, 12, 1881, s. 435-443
[Kirakosjan] Kirakosân D. S., Buržuaznaâ diplomatiâ i Armeniâ v 70-h gg. XIX v., Erevan 1981
[Kostanian] Kostanân Û. L., Graf Mihail Tarielovič Loris-Melikov (1824-1888), Sankt-Peterburg 2005
[Kowalkow] Ю. Kovalʹkov, O. Turkevič, Lіtâtin, w: Ternopіlʹsʹkij enciklope dičnij slovnik, red. G. Âvorsʹkij et al., Ternopіlʹ 2005, 2, s. 381-382
Krasny P., Kościół parafialny p.w. Narodzenia Najśw. Panny Marii w Litiatynie, w: Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, 15, red. A. Betlej, Kraków 1993, s. 321-326, Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, red. J. Ostrowski, 1
[Krbekian] Krbekân V. G., Armânskij vopros na berlinskom kongresse, „Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների” [Biuletyn Nauk Społecznych], 2002, 2, s. 24-45
[Krbekian] Krbekân V. G., Učastie armân v russko-tureckoj vojne 1877-1878 godov, Erevan 2004
[Kurginian] Kurginân Ervand Amaâkovič, Armânskij vopros na Berlinskom kongresse 1878 g., „Učenye zapiski”, 213, Vseobŝaâ istoriâ, 10, Moskva 1968, s. 114-182
[Łoris-Mielikow] Loris-Melikov, Mihail Tarielovič, w: Ènciklopedičeskij slovarʹ Brokgauza i Efrona, 18, Sankt-Peterburg 1896, s. 16-17
Maciszewski [M.], Wiadomość o bibliotece hr. Stanisława Potockiego w Raju przy Brzeżanach, „Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny”. 3, 1882, s. 299-312
[Megreliodze] Megreliodze Š. V., Voprosy Zakavkazʹâ v istorii russko-tureckoj vojny 1877-1878 gg, Tbilisi 1969
Meijer J. M., The Russian colony in Zürich (1870-1873): a contribution to the study of Russian populism, Assen 1955
Meloch M., Bogdanowicz Florjan, w: Polski słownik biograficzny, 2, Kraków 1936, s. 189
Miławicki M., Zostaję raz na zawsze życzliwym przyjacielem. Korespondencja pomiędzy historykami Augustem Bielowskim i dominikaninem Sadokiem Barączem, „Galicja. Studia i Materiały”, 3, 2017, s. 277-349, https://doi.org/10.15584/galisim.2017.3.14
Neumann C. F., Geschichte der armenischen Literatur, Leipzig 1836
Osadczy W., Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Lublin, 2007
Osiecki J., Katolicy obrządku ormiańskiego w Armenii i Gruzji w XIX i XX wieku, w: K. Stopka, J. Osiecki, K. Siekierski, Ormianie katolicy w Armenii i Gruzji Historia, pamięć, tożsamość, Kraków 2018, s. 203-270
[Paszajewa] Pašaeva N. M., Očerki istorii russkogo dviženiâ v Galičine XIX—XX vv., Moskva 2001
Pełczyński G., Świadomość narodowa Ormian polskich w XX wieku, w: Mniejszości narodowe w Polsce, red. Z. Kurcz, Wrocław 1997, s. 127-139
Petermann J. H,, Grammatica linguae armenicae, Berlin 1837
[Sarkisjan] Sarkisân E. K., Politika Osmanskogo pravitelʹstva v Zapadnoj Armenii i deržavy v poslednej četverti XIX v. i v načale XX v., Erevan 1972
[Swistun] Svistun F., Galickaâ Rusʹ v evropejskoj politice, Lʹvov 1886
Szwarc A., Od Wielopolskiego do Stronnictwa Polityki Realnej. Zwolennicy ugody z Rosją, ich poglądy i próby działalności politycznej (1864-1905), Warszawa 1990
Tournebize F., Aïvazovsguy ou Aïvazovski (Gabriel), w: Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, 1, red. A. Baudrillart et al., Paris 1912, s. 1234-1235
Z dziejów współpracy rewolucyjnej Polaków i Rosjan w drugiej połowie XIX wieku, Wrocław 1956, Prace Historyczne. Instytut Polsko-Radziecki, 1
Zaleski T., Słownik biograficzny duchownych ormiańskich oraz duchownych rzymskokatolickich pochodzenia ormiańskiego w Polsce w latach 1750-2000, Kraków 2001
Zięba A. A., Gospodarka Romaszkanów w Horodence – karta z dziejów ormiańskiej własności ziemskiej w Galicji i w międzywojennej Polsce, w: Ormianie – historia i kultura. Sesja naukowa, Szreniawa, 24-25 czerwca 2017, red. A.A. Zięba, Szreniawa 2017, s. 104-125
Zięba A. A., Sembratowicz Józef, w: Polski słownik biograficzny, 36, Warszawa-Kraków 1995, s. 207-212
Netografia
Antoni Teodorowicz, http://www.wiki.ormianie.pl/index.php?title=Antoni_Teodorowicz
Domański J., [nota o Karolu Bogdanowiczu], http://www.katyn-pamietam.pl/bohaterowie/page/35/?
Gliński A., Wartan Filip Roszka Bogdanowicz, http://www.wiki.ormianie.pl/index.php?title=Wartan_Filip_Roszka_Bogdanowicz
Katalog aukcji Krakowskiego Antykwariatu Naukowego, www.antkrak.krakow.pl/arch/aukcja130_katalog_m
Kopczyńska-Kłos H., Drzewo genealogiczne Rosko Bogdanowiczów i Bohdanowiczów de Oroszeny (od Stefana Roszki), http://www.ormianie.pl/files/drzewa_gen/roszka/index.htm
Zięba A.A., Krzysztof Roszka Bogdanowicz, http://www.wiki.ormianie.pl/index.php?title=Krzysztof_Roszka_Bogdanowicz
https://artinfo.pl/dzielo/dwor-w-litiatynie-1930-r
https://www.myheritage.pl/names/helena_nowak
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
