Rozplanowanie wsi przyległych do dawnego miasta Krakowa (ok. 1910)
DOI:
https://doi.org/10.32030/Abstract
No abstract is avaliable for this article.
References
1. M. Kromer, Polska czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie. Olsztyn 1977, s. 57. (tyt. org.: Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et Republica Regni Polonici libri duo, wyd. w 1575 r.)
2. Artykuł niniejszy jest częścią nieopublikowanego maszynopisu rozprawy doktorskiej Jana Wł. Rączki pt., Drewniane chaty w Wielkim Krakowie. (w zb. bibl. gł. Politechniki Krakowskiej); zob. także tenże: Budownictwo drewniane obrzeża Wielkiego Krakowa, – problemy badawcze i konserwatorskie, Lud, T. 61, Poznań 1977.
3. Zob.: A. Kłeczek, Referat o planach regulacyjnych Krakowa, w: Architekt, z. 1–2, R. XXV, 1932; Plan Krakowa w granicach rozszerzonych, litogr. 1:10000 wyk. przez Urząd Pomiarowy, wyd. Zarząd Miejski, w zb. WAP – Kr. sygn. II/43; J. Rutkowski, Galicyjski kataster gruntów jako podstawa statystyki i własności ziemskiej, w: Wiad. Stat. o Stos. Kraj., XXV, Lwów 1917, z. 3, s. 25–26; „Kołłątajówski”, plan Krakowa z r. 1785 opr. przez S. Tomkowicza w, Rocz. Krak. IX: 1907, oraz ten sam plan repr. w nat. wielości oprac. T. Traczewska-Białkowa i M. Odlanicki-Poczobut, w: Rocz. Krak. XLVIII: 1977; szczególnie dużo informacji dostarczają dawne mapy katastralne w skali 1:2880, które można jeszcze napotkać w archiwach Biura Geodezyjnego w Krakowie.
4. Zob.: S. Tomkowicz, Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów – ich nazwy i zmiany postaci, Bibl. Krak, nr 63–64, Kraków 1926, s. 160 i in.
5. Zob.: J. Burszta, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej, Wrocław 1958, s. 26–40.
6. Tamże s. 65. W wielkim latyfundium biskupstwa krakowskiego tylko 33% wsi przenoszone było na tzw. prawo niemieckie. Informacja ta może potwierdzić występowanie w krakowskim dużej ilości naj starszych reliktów osadnictwa.
7. O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 5, krakowskie, cz. I, Wrocław 1976, s. 30: „Wsie tuż za przedmieściami Krakowa będące, należą do parochij w obrębie samego miasta i jego przedmieść położonych. O tych więc najprzód mówić będziemy. W ogóle wsi i folwarki w około Krakowa będące, były po największej części własnością krakowskich instytutów lub mieszczan; Ludwik bowiem król Węgierski pozwolił mieszczanom krakowskim przywilejem z roku 1378 posiadać właści w obrębie dwumilowego od miasta promienia i osadzić je na prawie magdeburskim. Do parafii tedy św. Mikołaja należą wsie: Grzegórzki (poniekąd przedmieście), Piaski, Dąbie, Beszcz, Łęg, Rakowice, Olsza, Prądnik Czerwony. Do parafii św. Krzyża Prądnik Biały (…). Do parochii kościoła św. Salwatora (za bałwochwalni poświęconego przez św. Wojciecha), tuż obok klasztoru Zwierzynieckiego na leżą przedmieścia: Wygoda, Półwsie, oraz wsie: Zwierzyniec, Wola Justowska, Chełm, Zakamycze, Olszanica, Bielany, Przegorzały, nadto kapliczka św. Bronisławy na górze Sikornik (…). W Woli Justowskiej włoskim w XVI w. (…). Do parochii św. Szczepana na Piasku należą wsie: Krowodrza, Łobzów, Czarnawieś, Nowawieś, Bronowice (Wielkie i Małe), Mydlniki, Rząska. Pierwsze cztery są siedzibą ogrodników krakowskich; Krowodrzę darował Władysław Łokietek miastu w 1306 r.” Także o wsiach podkrakowskich m. in. Prądniku i Łobzowie piszą Baliński i Lipiński: Starożytna Polska, Warszawa 1850, t. II, s. 60.
8. J. W. Rączka, Gdzież jest ta droga do Bronowic? w: Życie Lit. R. XXVI 1977, nr 10/1310 z 6.III. 1977, s. 16.
9. L. Straszewicz, Wielkie stolice Europy, Warszawa 1974, s. 105.
10. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, red. F. Sulimowskiego, Warszawa 1884, T. V, s. 476: Ludwinów. Na prawym brzegu Wisły, na przeciw zamku krakowskiego. Od Podgórza oddziela tę wioskę zazwyczaj tylko sącząca się Wilga, z Krakowem zaś łączy przewóz promami pod Wawelem. Ludwinów jest celem bliższych przechadzek Krakowian, dlatego znajduje się tutaj restauracja i kilka ładnych nad Wisłą zbudowanych dworków, wreszcie w porze letniej łazienki na Wiśle. Dawniej była ta wieś da lej ku wschodowi posunięta. W 1785 r. powstało z tej części wsi i kilku domów nad Wisłą, zwanych Podgórzem i miasto Podgórze. Cesarz Józef II na dał miastu wolność handlu i nazwał je Josefstadtem, ale ta nazwa ustąpiła dawniej. Ludwinów należy do parafii w Podgórzu licząc 316 mieszkańców (ok. 1880 r.), ca 100 mórg austr. roli. Kuropatnicki, Geografia albo dokładne opisanie Królestw Galicji i Lodomerii, Przemyśl 1786, nazywa Ludwinów miastem twierdząc, że mieszkali i budowali domy sujets mixtes, tj. poddani Austrii i Rzeczypospolitej Polskiej, którzy obowiązani byli co najmniej pół roku zamieszkiwać w Austrii.
11. Sł. Geogr. oc. T. IV, s. 325: Zakrzówek (ok. 1895 r.) – wieś na lewym brzegu Wilgi, ma po południowej stronie wólkę: Kapelankę (10 dymów). Obie części wsi wraz z obszarami dworskimi mają 86 dymów i 630 mieszkańców na 560 morgach austr. gruntów. Parafia w Podgórzu, do r. 1772 wieś ta należała do parafii na Skałce. W 1581 r. (Pawiński, Małop. 41) Zakrzówek liczył 5 półłanków kmiecych, 6 zagrodników z rolą, 1 komornika z bydłem i 10 komorników bez bydła.
12. Sł. Geogr. oc., T. III, s. 823: Kapelanka (ok. 1880 r.) był to folwark i przysiółek Zakrzówka; pow. wielicki; parafia i stacja poczt. Podgórze; folwark liczył 33 mieszkańców, przysiółek 53 mk.
13. Sł. Geogr. oc. T. II, s. 20: Dębniki z Rybakami (ok. 1880 r.) – wieś na prawym brzegu Wisły; parafia w Podgórzu, dymów 62, mieszkańców 424 na 203 morgach roli, 27 mórg łąk i ogrodów, 109 mórg pastwisk. Własność Ludwika Gumplowicza.
14. Podane przy ilustracjach wielości powierzchni, zaludnienia i zabudowy określają stan aktualny ok. r. 1910, zaczerpnięte zostały z: A. Kłeczek oc., s. 11, oraz Kraków – rozszerzenie granic 1909–1915, wyd. K. Rolle, Kraków 1931, s. 174.
15. Sł. Geogr. o. c., t. VIII, s. 276: Płaszów Wielki, Mały i Ugory, wieś na prawym brzegu Wisły tworzącej silne wygięcie ku pn. Wieś składa się z dwóch oddzielnych grup domostw. Płaszów Wielki graniczy na zachodzie z Podgórzem (ok. 1890 r.) ma 127 dymów i 750 mieszkańców. Płaszów Mały graniczy na wschodzie z Rybitwami, ma 22 dymy i 131 mieszkańców. Ugory zostały oznaczone na mapie Kummersberga i planie wojskowym okolic Krakowa nazwą Lasówka – leżą pomiędzy obu osadami nad Wisłą. Południowa strona obszaru jest podmokła, przecina ją potok Drwina i tworzy łąki. Płaszów należy do parafii w Podgórzu. Obszar 1456 mórg, w tym 97 mórg lasu. Dwór i 6 dymów z 80 mieszkańcami znajduje się na półwyspie utworzonym przez Wisłę. Płaszów występuje już w XIII w. w dyplomie Bolesława Wstydliwego z 30.05.1257 r. wydanym w Korczynie, uwalniającym wsie klasztoru Zwierzynieckie go od ciężarów prawa książęcego podano: „mens ante Cracoviam cum ecclesia Sti Benedicti (istniejący dotąd na górze Lasota), cum Płaszów, cum taberna, pratis et silva.” (Kod. dypl. Kat. Krak. ś. Wacława, T. I, wyd. Piekosiński, Monumenti Medii Aevi Historica, Kraków 1874, p. 53). W 1329 r. Segneus, dziedziniec „de Cossek et de Płaszów”, zapisuje do minikanom krakowskim sumę 60 grzywien (Kod. D. Małop. wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876, T. II, 264). Za czasów Długosza Płaszów był wsią królewską i należał do parafii Bożego Ciała na Kazimierzu. Miał łany niewymierne czyli niwy (1. B. I, 48). Wg reg. pobor. pow. szczyrzyckiego z r. 1581 r., wieś Płaszów w parafii św. Jakuba miała 10 zagrodników z rolą, 1 / zgr. bez roli, 6 komorników z bydłem, 8 kom. bez bydła. (Pawiński, Małop., s. 40).
16. Sł. Geogr. oc., t. VIII, s. 380–381: Podgórze (niem Josefstadt), miasto w powiecie wielickim na prawym brzegu Wisły, naprzeciw Krakowa, z którego przedmieściem (Kazimierzem) łączy się murowanym mostem. W r. 1880 Podgórze miało 263 dymy, 7 672 mieszkańców w tym 2506 izraelitów. Polaków 6332, Niemców 998 (i in.), osób wojskowych 816. Kościół murowany z wieżą zbudował w 1832 r. rząd. Parafia obejmuje Dębniki, Kapelankę, Kobierzyn, Łagiewniki, Ludwinów, Płaszów, Pychowice, Wolę Duchacką i Zakrzówek. (Łącznie 5938 osób bez Podgórza).
17. W Podgórzu od ogłoszenia uniwersału cesarza Józefa II z 26.II.1784 r. obowiązywał (m. in.) zakaz budowy domów drewnianych, (zob.: Kraków, Rolle, oc., s. 33).
18. Interesujące informacje na temat sporów o Błonia pomiędzy gminą Zwierzyniec i Radą Miejską Krakowa opublikował B. Schönborn, Zwierzyniec, Kraków Dawniej i Dziś nr 1, Kraków 1955 r., s. 11; zob. również Sł. Geogr. oc. T. XIV, s. 685–687.
19. Młynówka Zwierzyniecka Rzeki Rudawy płynęła poprzednio w pobliżu obecnego koryta Rudawy (obecną ulicą Emaus) od „trąby” w Bronowicach Wielkich. (Zob.: J. W. Rączka, Młyny Królewskie to krajobrazie Krakowa, w: Teka Urbanistyki i Architektury PAN, t. XII: 1978, i t. XIII: 1979). Uregulowanie koryta Rudawy w jej obecnym biegu miało miejsce w 1909–1912. (zob.: M. Frančič, Kalendarz dziejów Krakowa, Kraków 1964, s. 160).
20. Początkowo była to kapelania zamieniona następ nie na parafię. W r. 1183 biskup krakowski Gedeon, bratanek Jaksy Gryfity, za zgodą Kapituły przeniósł proboszcza do kościoła klasztornego PP Norbertanek łącząc obie świątynie ze wszystkimi ich dochodami i wydatkami; tak pozostało aż do XX w. (Schönborn oc., s. 17). Sł. Geogr. oc. T. XIV, s. 686 podaje w r. 1895, że do parafii zwierzynieckiej należały: wieś Zwierzyniec (990 mieszkańców), Półwsie Zwierzynieckie (1122 mk.), przedmieście Wygoda (130 mk.), oraz wsi: Chełm (222 mk.), Zakamycze (152 mk.), Olszanica (890 mk.), Bielany z kościołem i klasztorem kamedulskim (360 mk.), Przegorzały (276 mk.), i Wola Justowska (393 mk.). Przy klasztorze zwierzynieckim znajdowała się główna szkoła żeńska, a na Półwsiu Zwierzynieckim – szkoła ludowa.
21. Na wzgórzu Sikornika (333 m n.p.m.), nazwanym później wzgórzem bł. Bronisławy zbudował w r. 1702 Herman Suchodębski – proboszcz zwierzyniecki, na miejscu dawnej pustelni o tej samej nazwie, kapliczkę pod wezwaniem bł. Bronisławy. Wnętrze jej ozdobiono w r. 1790 obrazami Andrzeja Radwańskiego. Tablica z herbem Hebdank informowała, że świątyńkę wzniesiono w czasie wojen szwedzkich. Zburzono ją przy budowie fortyfikacji wokół kopca Kościuszki. Obecna kaplica zbudowana została wg. projektu Feliksa Księżarskiego. (Schönborn oc., s. 21).
22. Droga ta, poprzednio na całym odcinku od klasztoru do kopca im. T. Kościuszki nosiła nazwę bł. Bronisławy, (zob.: Najnowszy Plan Stoł. Król. m. Krakowa wyd. przez Bud. Miejs. Odd. B. w Krakowie w r. 1916, 1:10 000, wyk. przez K. Stoleckiego). Po realizacji osiedla na d. gruntach plebańskich poza kościołem św. Salwatora (zob., Konkurs architektoniczny w: Architekt IX, 1908, s. 83 i nr X, 1909, s. 9 i 70), jej górną część przemianowano na al. Jerzego Waszyngtona. Twardą nawierzchnię droga ta otrzymała w związku z powstaniem fortyfikacji w rejonie kopca Kościuszki. Świetne punkty widokowe, znajdujące się wzdłuż tej drogi od najdawniejszych czasów wykorzystywane były przy wykonywaniu większości dawnych widoków i panoram Krakowa łącznie ze słynnym sztychem z ok. 1605 r.
23. Zzob. przyp. 20.
24. Bolesław Kędzierzawy potwierdzając darowiznę Jaksy Gryfity, na jego prośbę uwolnił dobra zapisane klasztorowi od wszelkich służebności książęcych, danin i in. ciężarów, zastrzegając sobie „aby włościanie na wyprawy wojenne ani do budowy zamków nie byli powoływani, aby podatków zwanych poradlne i stróżą nie opłacali, mincerzowi (monetarius) nie podlegali i wolni byli od powinności, które zowią „powóz i podwody”. (cyt. za Schönbornem oc., s. 7).
25. Na pocz. XIII w. wstąpiła do klasztoru zwierzynieckiego Bronisława z d. Odrowążów, siostra św. Jacka. Założyła ona na górze Sikorniku pustelnię, do której codziennie udawała się dla rozmyślań i umartwień. Zmarła w 1259 r. Zaliczona została przez kościół katolicki w poczet osób błogosławionych, (poda na za Sł. Geogr. oc., s. 686).
26. Teren wzgórza powyżej kościoła św. Salwatora dawniej przedstawiał się zupełnie inaczej. Dopiero w wyniku konkursu architenicznego (zob. przyp. 22), przeprowadzono tu prace niwelacyjne, (zob.: Widok Krakowa od mogiły Kościuszki zamieszczony w: Albumie widoków Krakowa i jego okolic. Litogr. „Czasu”, Kraków 1860; publikowany z komentarzem w: J. Banach, Dawne widoki Krakowa, Kraków 1967, il. 25 i s. 144).
27. Kapliczki (oprócz znaczenia religijnego) odgrywały w przeszłości bardzo ważną rolę wyznaczników terenu. Najczęściej oznaczały one początek lub koniec terenu wsi. (zob.: O. Kolberg, oc. s. 137). Kapliczka na początku wsi Zwierzyniec (por. plan Kołłątajowski z 1785 r.), znajdowała się tam aż do zbudowania linii tramwajowej. Figurę Chrystusa Frasobliwego przeniesiono wówczas do zewnętrznego po mieszczenia w murach klasztornych Norbertanek i tam znajduje się ona do dziś.
28. Por.: O. Kolberg oc., s. 138.
29. Na związek struktury zawodowej z formami budowanych domów zwrócił autor uwagę w „Budownictwo drewniane obrzeża W. Krakowa” oc.
30. Cegielnia na Zwierzyńcu (w innym miejscu), już istniała od połowy XIV w. na co zwrócił uwagę B. Schönborn (oc. s. 12).
31. Nazwa ulicy pochodzi zapewne od znajdującego się przy niej części pałacyku, w którym przebywał ks. Józef Poniatowski w czasie swego ostatniego pobytu w Kraju w 1813 r. (W.J. Dobrowolski: Poznaj Kraków i okolicę, Kraków 1948, s. 142; także Schönborn, oc., s. 26).
32. Klasztor Zwierzyniecki jeszcze do końca XIX w. posiadał osobne, własne ujęcie wody pitnej w formie studni na Wiśle. (zob., Księga .Wodna pow. krakowskiego s. 91, p. 38. W 1978 r. znajdowała się ona w wydziale gospodarki wodnej Urzędu m. Krakowa przy ulicy Basztowej).
33. Por. sieć wodną na planie kołłątajowskim.
34. B. Schönborn oc. s. 12 nie podając źródła, – prawdopodobnie Sł. Geograficzny oc., s. 686.
35. Zapewne tak nazwano Młynówkę Zwierzyniecką rzeki Rudawy płynąca poprzednio w miejscu obecnej ulicy Emaus. Podany opis terenu z końca XVIII w. zob.: Materiały do słownika historyczno-geograficznego woj. krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788–1792), wyd. pod kier. W. Semkowicza, z. II, Warszawa 1960, s. 358).
36. Tamy takie odnotowane są także w cytowanej Księdze Wodnej s. 23, p. 10: Rzeka Wisła – Przy stań Gminna (plac składowy) w Półwsiu Zwierzynieckim. (koniec XIX w.)
37. Zob.: Materiały oc., s. 358. 106
38. Tamże.
39. Tamże.
40. Tamże s. 357; również Słownik Geogr. oc. T. XIV, s. 685–687 podaje powierzchnię obszaru Zwierzyńca w r. 1869: 514 mórg austr. roli, 215 mórg łąk i ogrodów, 55 mórg pastwisk i 114 mórg lasów, – łącznie 898 mórg użytków, na których zamieszkiwało w tym czasie w 1869 r. 2124 mieszk. (1128 Półwsie – 996 Zwierz.) w 168 dm. (62 + 106); w 1880 r. 2611 mieszk. (1210 Półwsie + 1310 Zwierz.) w 183 dm. (63 + 120).
41. Oznaczone na planie kołłątajowskim jako grunt, „do seminarium”.
42. 25.IV.1792 – 11.IX.1792 i 24.IV.1794 – 15.VI.1794 w dozorze III-go cyrkułu garbarskiego, a od 4.II. 1794 – 24.IV.1794 już do wydziału III Miasta Wy działowego Krakowa. Zob.: Materiały oc. s. 137.
43. Tamże s. 137, przyp. 32.
44. Tamże, s. 138, przyp. 32
45. Por.: Plan miasta Krakowa T. Żebrawskiego.
46. Por.: Plan Kołłątajowski.
47. Na podobną zabudowę osiedli zwraca uwagę H. Szulc, Osiedla podwrocławskie na pocz. XIX w., Wrocław 1963, s. 5.
48. R. Mydel: Przemiany użytkowania przestrzeni miejskiej w III dzielnicy katastralnej miasta Krakowa – Nowy Świat, w: Folia Geographica – series Geographica – economica, vol. VII: 1974, s. 57–106.
49. Retoryka (przed 1782 r. zwana niekiedy Ossolińskie) było to przedmieście i jurydyka w parafii WW. Świętych, położona na zachód od murów warownych Krakowa, między Garbarami, Smoleńskiem i rz. Rudawą. Smoleńsko: – przedmieście położone między Retoryką, Nowym Światem, gruntem biskupim na przedpolu bramy Wiślnej, Podzamczem, a rzeką Rudawą i Wisłą. Smoleńsko obejmowało 2 jurydyki: Smoleńsko Duchowne i Smoleńsko Wielkorządowe. (Zob.: Materiały oc. s. 138, 139).
50. Nazwa ta używana była m. in. przez O. Kolberga, A. Grabowskiego, J. Mączyńskiego, W. Anczyca.
51. Zob.: J. Mączyński, Włościanie okolic Krakowa, Kraków 1858, s. 6, 15, 21, 64; O. Kolberg oc., t. 5, s. 93.
52. Oc., t. IV, s. 601.
53. Tamże s. 600.
54. W. Anczyc, Tyg. Ilustr. T. V: Warszawa 1832, s. 136.
55. Cyt. za Kolbergiem t. 5, s. 97–98.
56. Zob.: K. Pociecha, Królowa Bona, Poznań 1949, t. I, II; Lustracja z 1564 r. ed. J. Małecki, Warszawa 1963, s. 33, podaje łącznie Czarną Wieś i Czarną Ulicę, stanowiącą dalszą część obecnej ulicy Karmelickiej. Zob. także O. Kolberg oc., s. 97.
57. Por.: K. Bromek, Opracowanie szczegółowej mapy użytkowania ziemi w Krakowie, w: Przegląd Geograficzny t. 27, z. 4, Warszawa 1966; tenże: Użytkowanie ziemi w Krakowie i przyległych częściach powiatu krakowskiego ok. 1960 r., w: Zeszyty naukowe UJ 128, Prace geograficzne, z. 14, Prace IG UJ z. 36, Kraków.
58. Kawiory – przysiółek Czarnej Wsi. Należy do par. św. Szczepana na Piasku, ma 18 mórg ogrodów. Stanowi zachodni kraniec Czarnej Wsi między błoniami, a drogą wojskową łączącą Łobzów ze Zwierzyńcem. zob.: Sł. Geogr. oc., t. III: 1882, s. 917.
59. Zob.: E. Duda: Dr Henryk Jordan (1842–1907), Kraków 1977 r., s. 12; również Sł. Geogr. oc., t. I: 1880, s. 737.
60. Zzob.: R. Mydeł, Użytkowanie ziemi w dzielnicy katastralnej nr XIV m. Krakowa – Czarna Wieś, w: Folia Geographica, series Geographica – Oeconomica, vol. IV: 1971, s. 142.
61. Zob.: Materiały oc., z. 1, s. 92.
62. Por. sieć wodną tego obszaru na planie kołłątajowskim.
63. Sł. Geogr. oc., t. VII: 1880, s. 204.
64. Niewiele się tu także przez 200 lat zmieniło, je tutaj: w tej wsi kmieci albo zagrodników wszystkich wespołek i ogrodów, na których siedzą, 58 1/2 wszystko zakupnych, a pól ani łąk żadnych nie mają. Płacą z każdego ogroda na suchedni per gr. 4 (…), ogrodów wolnych 3,5 są do roboty. 65 Materiały oc. z. 2, s. 203.
66. Obecnie F. Dzierżyńskiego, por. pl. Krakowa z 1916 r.
67. Zob.: D. Malinowska: Użytkowanie ziemi w XV dzielnicy katastralnej m. Krakowa – Nowa Wieś, w: Folia Geographica, series Geographica-Oeconomica vol. IV: 1971, s. 167–186.
68. Sł. Geogr. oc. t. VII: 1880, s. 204.
69. Materiały oc., z. 2, s. 171.
70. Historia Łobzowa łącznie z zachowaną jeszcze królewską, letnią rezydencją pałacowo-ogrodową na Łobzowie nie została opracowana. Również nie zostały przeprowadzone konieczne badania terenowe. Dotychczas interesujące wiadomości zwłaszcza dotyczące wydarzeń w pałacu zbierał A. Grabowski (Kraków i jego okolice), wyd. V, Kraków 1866 i in., oraz bogate jego teki rękopiśmienne w zbiorach WAP – Kr., Ossolineum i in.); dotychczasowe opracowania mają charakter marginesowy (G. Ciołek) lub wycinkowy (S. Tomkowicz, K. Sinko, W. Kieszkowski, A. Fischinger i in.)
71. Liber Benef. oc. I, s. 203.
72. Zob. E. Środoń, Użytkowanie przestrzeni miejskiej w Łobzowie – XVI dzielnicy katastralnej m. Krakowa, w: Folia Geographica, series Geographica-Oeconomica, vol. VII: 1974, s. 168.
73. Sł. Geogr. oc., T. V, s. 673.
74. Tamże.
75. Lustracja Wielkorządów Krakowskich z r, 1710, WAP-Kr., rkps IT 53, k. 28–38; Materiały oc., z. 2, s. 171.
76. „Wykaz żłobów i rur” na wodę z Rudawki po daje Lustracja z 1564 r. oc., s. 15.
77. Zob.: Umowa z dn. 19.I.1907 r. p. XV, w: Kraków, red. Rolle oc., s. 264.
78. Materiały oc., z. 2, s. 147: (w okresie 18.IV.1791 (14.IV.1792) – 12.IX.1792 i 4.III – 15.VI.1794 Krowodrza była jurydyką Wolnego i Wydziałowego m. Krakowa w IV cyrkule. Par. św. Szczepana. Własność: Szpital św. Łazarza w Krakowie, przed r. 1788 wł. szpitala św. Ducha klasztorów Duchaków w Krakowie. (Sł. Geogr. oc., t. IV: 1883, s. 719): wieś liczy 1498 mieszkańców., ma kaplicę, w której kilka razy do roku odprawiane są nabożeństwa. Użytki rolne w 1883: 586 mórg roli, 54 łąk, 32 pastwisk.
79. Materiały oc., z. 2, s. 147; zob. również: H. S. Konarski: Przemiany społeczne przedmieścia Krakowa na przykładzie Krowodrzy (1530–1963), maszynopis pracy doktorskiej w bibl. wydz. socjol. UJ przy ul. Grodzkiej w Krakowie.
80. Wbrew ogólnemu przekonaniu Cmentarz Rakowicki nie został założony na terenie dawnej wsi wielkorządowej Rakowice, lecz na terenie wsi Prądnik.
81. Zob.: Sł Geogr. oc., t. IX, s. 26. (Prądnik Biały z Górką Narodową i Witkowicami.
82. Część południowa Prądnika Czerwonego, na północ od Cmentarza Rakowickiego, na lewym brzegu Białuchy (Prądnika). Parafia św. Mikołaja w Krakowie, 148 mieszkańców na 172 morgach użytków rolnych z folwarkiem Julii Zakaszewskiej. (Sł. Geogr. oc., t. IX: 1888, s. 491).
83. Materiały oc., z. 2, s. 69; Sł. Geogr. oc., t. 11:1881, s. 890.
84. Zagadnieniem Młynów Królewskich w Krakowie zajął się autor w: Młyny Królewskie w krajobrazie Krakowa oc., i tam, także do wykazu odnośnej literatury odsyłamy zainteresowanego czytelnika.
85. Materiały oc., z. 2, s. 220.
86. Sł. Geogr. oc., t. VIII, s. 53.
87. Rod. Dypl. Kat. Krak, oc., I, 53, 57.
88. Tamże.
89. Diplomate Monasterii Clarae Tumbae, ed. D. Janota, Kraków 1865 r., s. 58.
90. Tamże s. 84.
91. Tamże s. 108.
92. Materiały oc., z. 1, s. 45.
93. Słownik Jęz. Pol., red. J. Doroszewskiego, Warszawa 1958, t. I, s. 251: zajazd, karczma zajezdna, gospoda, oberża.
94. Por. plan „kołłątajowski”.
95. W 1789 r. 218 mk., 1791 r. 198 mk.; w tym: kmieci 2, 11 zagrodników, 17 chałupników, 4 komorników, 5 kmieci odbywających pańszczyznę w Krakowie, 2 chłopów nieokreślonych. (Materiały oc., z. 1, s. 45).
96. Tamże.
97. Sł. Geogr. oc. t. I, s. 918.
98. Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu, Warszawa 1964 r., s. 5.
99. A. Ciborowski, A. Jędraszko, Konferencja ONZ nt. osiedli ludzkich „Habitat”, Vancouver 1976, w: Komunikat SARP 11/1976, Warszawa, s. 27 i nr 12/1976 s. 25. Cyt. jeden z postulatów konferencji 131 krajów.
100. Zob.: M. Tobiasz, Dziejowe przemiany sieci wodnej i zagospodarowania przestrzennego Krakowa, Wrocław 1977.
101. Wg danych ogłoszonych przez prof. Kleczewskiego (AGH), w przeciągu ostatnich stu lat poziom wód gruntowych Krakowa obniżył się o ok. 4 m.
102. Zzob.: G. Ciołek, Wpływ środowiska geograficznego na formy osadnictwa i budownictwa wiejskiego w Polsce, w: Lud t. XXXIX, Kraków 1952, s. 240 i nast.
103. Przedstawione w materiale badania dotyczą naj bliższego regionu Wielkiego Krakowa (ok. 1910 r.), zwanym strefą podmiejską obecnie praktycznie nie istniejącą. Natomiast dalsza strefa tego regionu, zwana w literaturze strefą żywicielską (również obecnie na tym terenie nie funkcjonująca) oczekuje kontynuacji badań. Zob.: A. Falniowska, Ze studiów nad wsią Ziemi Krakowskiej, Lud, t. 61/1977, s. 94 i nast. Również badania M. Frančica nad Krakowem jako ośrodkiem produkcyjno-konsumpcyjnym, przyniosły interesujące ustalenia dotyczące zasięgu „dużego Krakowa” w połowie XVIII wieku. Otaczające wówczas miasto wsie uzupełniały funkcję centrum miejskiego, które wówczas również tę funkcję spełniało. Odznaczały się one wyraźną specjalizacją i tak: – Prądnik, Bronowice, Michałowice, Zielonki, Trojanowice, Tonie, Bibice, Garlica zaopatrywały Kraków w pieczywo.
– Miasto Kleparz posiadające przy gospodach ponad 2,5 tysiąca stanowisk dla koni przyjezdnych, spełniało w dużym stopniu usługi hotelarskie.
– Wspomniane już: Łobzów, Nowa Wieś, Czarna Wieś, i częściowo Krowodrza słynęły z ogrodnictwa.
– Rzeźnicy, masarze i handlarze solą zamieszkiwali wieś Piaski.
– Serowarzy w Bieżanowie.
– Materiały budowlane: cegłę, wapno, kamień budowlany dostarczały podkrakowskie wsie: Zakrzówek, Zabłocie, Dębniki, Przegorzały, Bielany, Zwierzyniec, Dąbie.
– Hamernie dostarczające blachy miedzianej dla kotlarzy i do krycia dachów znajdowały się w tym czasie w Dębnikach, Balicach, Woli Justowskiej, Masłomiącej, Hamerni Królewskiej.
– Jedna z najstarszych czerpalni papieru była w Prądniku Duchackim. Pozbawiona żelaza woda rzeki Białuchy (Prądnika), pozwalała na znakomity, nieżółknący papier.
– Transport kołowy w tym okresie prawie wyłącznie znajdował się w rękach chłopskich. W źródłach archiwalnych dotyczących wsi: Tonie, Krowodrza, Łobzów, Zabierzów, Płaszów, Modlnica Wielka i Mała, Krzesławice, Łęg, Nowa Wieś, Zagórze – spotykamy furmanów utrzymujących po 14–28 koni, specjalizujących się w przewozie określonych towarów i utrzymujących regularną komunikację pomiędzy Krakowem a innymi, często odległymi miejscowościami. Np. furmani z Zagórza i Jan Kosałka z Toń obsługiwali trasę Kraków – Wrocław, Józef Świnka z Toń trasę Kraków – Lwów, Błaszczyk i Kasprzyk z Zagórza transportowali wyłącznie wyroby żelazne ze Śląska, a Walenty Wójcik z Krowodrzy przewoził do Warszawy ludzi, zob.: M. Ku1czykowski, Kraków jako ośrodek towarowy Małopolski Zachodniej w drugiej połowie XVIII wieku, Warszawa 1963, s. 30 i nast.
– Fflisacy pracujący w transporcie wodnym pochodzili głównie z Płaszowa, Bieńczyc, a szczególnie hrabstwa tenczyńskiego, ze wsi Okleina i Podłęże. Podejmowali się oni transportów do Warszawy i Gdańska (zob.: E. Pietraszek, Ośrodki garncarskie w dobrach tenczyńskich w XVIII i pierwszej połowie XIX w., Polska Sztuka Ludowa, 1961, nr 1, s. 10.
Downloads
Published
Issue
Section
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
See more at Copyright & Licensing tab.
