Stefan Wartanowic Lehacy - Zapomniany Ormianin Polski
Keywords:
Armenian Apostolic Church, Echmiadzin, Stefan Wartanowic Lehacy, Armenian philosophy in the 18th century, Armenian art, Armenian manuscriptsAbstract
Stefan Wartanowic Lehacy – a forgotten Polish‑Armenian
Stefan Wartanowic Lehacy (deceased in 1689) counts as one of the most prominent figure in the Armenian culture of the 17th century. A theologian and philosopher, he was a lecturer at the religious school in the seat of catholicosate in Echmiadzin, a copyist and translator, probably also a painter. Although he was born in Poland, today he is almost forgotten in his country of his birth. Lehacy (meaning: Polish, or: from Poland) came from Lwów, where he received good education, being a son of a wealthy Armenian merchant. His ancestors came from Suczawa (present-day Suceava, Romania) and became known as benefactors of the Armenian church. After the restoration of communion between the Polish- Armenian religious communities and the Holy See, he was sent by his parents, opposing the union, to Armenia to continue his education. His integration with the new community was harmonious enough and he eventually became the catholicos’ representative. Being fluent in Polish and Latin (and most likely Kipchak), he made a significant contribution to the Armenian literarture with his translations of various works printed in Poland in that time. This article portrays his life in comparison with the processes of spiritual and cultural rebirth in Armenia, which was made possible by the political stabilization in that region. It presents genealogy of Lehacy, his spiritual legacy and the hypothesis of his painting skills, as well as the exact location of his grave.
References
[Ajwazjan A.] Ayvazyan A., Hayotsʿ egeghetsʿin XVIII tari hay azadakragan sharzhman kʿaṛughinerum [Kościół ormiański wobec XVIII-wiecznego ruchu wyzwoleńczego], Երևան [Erywań] 2003.
[Akinian N.] Aginean N., Sdepʿanos vrt. Lehatsʿi [Stefan wardapet Lehacy], „Hantēs Amsōreay” [„Handes Amsorja”], 1912, 3, s. 147–153.
[Aliszan Gh.] Alishan Gh., Ayrarad [Ajrarat], Venedig [Wenecja] 1890.
[Aliszan Gh.] Alishan Gh., Gamenitsʿ. Darekirkʿ hayotsʿ Lehasdani ev Ṛumenioy hawasdchʿeay yaweluadzovkʿ, [Kamieniec. Kronika Ormian w Polsce i w Rumunii wraz z wiarygodnymi aneksami], Venedig [Wenecja] 1896.
[Aliszan Gh.] H. Gh. M., Jaṛ ěntʿertsʿeal i haygagan jemaranis, desutʿiwni kants lezuin hayotsʿ gam i Sdepʿanean paṛaran, [Wykład wygłoszony w gimnazjum ormiańskim o teorii języka ormiańskiego, czyli słowniku Stefana Roszki], «Pazmavēb» [„Bazmawep”], 1852, 3.
[Altunian A.] Altʿunean A., Deghegakrutʿiwn hayotsʿ kaghtʿaganutʿean, orkʿ i Moldō-Valakʿia, Hunkaria ev i Lehasdan. Owgheworutʿiwn y’amin 1876 [Wiadomość o ormiańskich uchodźcach w Mołdawii, Wołoszczyźnie, na Węgrzech oraz w Polsce. Podróż z 1876 roku], Ֆոքշան [Fokszany] 1876.
[Amalian H.] Amalyan H., Michnataryan Hayasdani paṛaranakragan hushartsanner [Leksykograficzne pomniki średniowiecznej Armenii], Erevan [Erywań] 1971.
[Apresjan G.] Apresân G., Iz istorii armânskoj èstetičeskoj mysli, Erevan 1973.
[Apresjan G.] Očerk razvitiâ èstetičeskoj mysli v Armenii, Moskva 1976.
Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981.
[Arakelian A.] Aṛakʿelyan A., „Diramor yotʿ verkʿě” gdavi heghinagi hartsʿi shurch, [Wokół autorstwa płótna „Siedem ran Bogurodzicy”] „Lraper”[„Lraber”], 5, 1981.
[Astwacatrian S.] Asduadzadrean S., Badgeratsʿoytsʿ hawakʿadzoy masnawor hnutʿeantsʿ Mayr Atʿoṛoy S. Ēchmiadzni ev shrchagayitsʿ [Album zbiorowy niektórych zabytków katedry eczmiadzyńskiej i jej okolic], Vagharshabad [Wagharszapat] 1910.
[Awetisjan K.] Avedisyan Kʿn., «Sdepʿanos Lehatsʿu ngarichʿ linelu hartsʿi shurch» [Wokół problemu, czy Stefan Lehacy był malarzem], „Hay Arvesdi hartsʿer” [„Problemy Sztuki Ormiańskiej”] 3, 2010.
Barącz S., Sobieski a Ormianie, List króla Polski Jana Sobieskiego z roku 1696 do katolikosa Nahapeta I z Edessy, „Dziennik Literacki”, 1854, nr 21–22.
Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856.
[Basmadżian K.] Pasmachean G., Sdepʿanos vrt. Lehatsʿwoy dabanakirě [Grób Stefana wardapeta Lehacego], „Hantēs Amsōreay” [„Handes Amsorja”], 1912, 7.
[Berberian H.], Berberean H., Ēchmiadzni vankʿě 1662-in, [Klasztor eczmiadzyński w roku 1662]. „Hasg” [„Hask”], 1950, 9/10.
[Biblioteka] Surp Ēchmiadzni krataran [ Biblioteka św. Eczmiadzyna], „Ararad” [„Ararat”], 1888, 7.
[Bօdurian M.] Bodurean M., Yovnatʿan Naghash Shōṛōtʿetsʿi [Naghasz Hownatan z Szorotu], „Pazmavēb” [„Bazmawep”], 1911.
[Chrześcijańska Armenia], Kʿrisdonya Hayasdan, Erevan [Erywań] 2002.
[Czałojan W.] Čaloân V., O filosofii St. Lʹvovskogo, „Voprosy filosofii” 1958, nr 9.
[Czałojan W.] Chʿaloyan V., Hayotsʿ pʿilisopʿayutʿyan badmutʿyun [Historia filozofii ormiańskiej], Erevan [Erywań] 1975.
Czałojan W., Khaczikian J., Armeński filozof z XVII wieku–Stiepanos Lehacy, „Studia Filozoficzne” 11, 1974, s. 61–67.
[Czamczian M.] Chʿamchʿean M., Hayotsʿ badmutʿiwn [Dzieje Armenii], Venedig [Wenecja] 1786, 3.
[Czobanian A.] Chʿōbanean A., Naghash Yovnatʿan ashughě ev Yovnatʿan Yovnatʿanean ngarichʿě, [Bard Naghasz Hownatan i malarz Hownatan Hownatanian], Pʿariz [Paryż] 1910.
[Czugasyzjan G.] Chʿukaszyan P., Eghia Musheghyani (Garnetsʿu) krataraně [Biblioteka Eliasza Muszeghiana (z Garinu=Erzerum)], „Lraper” [„Lraber”] 1983, 1.
[Dan T.] Dan T., Arevelyan haykʿ i Bukʿovina [Die orientalischen Armenier in Bukowina], tʿarkm. K. Kalemkʿarean [tłum. G. Galemkarjan], Vienna [Wiedeń] 1891.
[Daniel wardapet Szahnazarianc], Taniel vrt. Shahnazareantsʿ, Mayr tsʿutsʿag tseṛakir madenitsʿ kratarani Srpoy Atʿoṛoyn ēchmiadzni [Katalog główny rękopisów biblioteki św. Eczmiadzyna], Tʿiflis [Tbilisi] 1863.
[Daszkewycz J.] Daškevič Â., K srednevekovoj sfragistike armân Ukrainy, w: Vіrmeni v Ukraїnі, Lʹvіv 2012.
Dowset Ch, Sayat’-Nova: an 18th-century troubadour. A biographical and literary study, Lovanii 1997.
[Dziedzictwo] «Ararad» i zhaṛankutʿiwně, Mesrob arkʿebisgobos Dēr-Movsisean ( Mesrob Makisdros), yōtuadzneri zhoghovadzu) [Dziedzictwo „Araratu” Mesropa arcybiskupa Ter‑Mowsisjana (Mesropa Magistrosa). Zbiór artykułów], Ēchmiadzin [Eczmiadzyn] 2010.
[Gapoian A. diakon] Kapʿoyan A. srg., Mayr Atʿoṛ Surp Ēchmiadzni miapanagan kerezmanadan artsanakrutʿyunneri verdzanutʿyun [Odczyt inskrypcji cmentarza mnichów w św. Tronie Eczmiadzynie], Ēchmiadzin [Eczmiadzyn] 1998 (maszynopis).
Grigorian G., Filosofskie trudy v armânskih rukopisâh Matenadarana, „Panper Madenatarani” [„Banber Matenadarani”] 3, 1956.
[Grigorian G.] Krikoryan K., Sdepʿanos Lehatsʿu pʿilisopʿayagan paṛaraně [Słownik filozoficzny Stepanosa Lehacego], BPH [„Patmabanasirakan handes”] 2 (69), 1975.
[Hambardzumian R.] v [Ormiańsko‑polskie stosunki wojskowe i polityczne w drugiej połowie XVII wieku], „Լրաբեր” [„Lraber”] 3, 1996.
Histoire de l’Etablissement du Christianisme dans les Indes Orientales par les évêques français et les autres missionnaires apostoliques, Versailles et Paris 1803.
Kajetanowicz D., Katedra ormiańska i jej otoczenie, Lwów 1930.
Kapral M., Urzędnicy miasta Lwowa w XIII–XVIII wieku, Toruń 2008.
[Karapet, bp Amatuni], G. ebs. Amaduni, Sahag vrt Maguetsʿi [Sahak wardapet z Maku], „Pazmavēb” [„Bazmawep”] 1983, 1–4.
[Łazarz z Dżahuku] Gh. Chahgetsʿi, Kirkʿ Asduadzapanagan or gochʿi Trakhd tsʿangali [Księga teologiczna, która nazywa się Raj pożądany], G.Bolis [Konstantynopol] 1735.
[Małe] Manr Zhamanagakrutʿyunner XIII–XVIII tt. [Małe chronologie XIII–XVIII], Երևան [Erywań] 1951, 1956, 1–2.
[Martikian J.] Mardigyan E., Haygagan gerbarvesdi badmutʿyun XVII–XIX tarerum [Historia ormiańskich sztuk plastycznych wieków XVII–XIX], Erevan [Erywań] 1971.
[Mchitarian Ch.] Mkhitʿarean Kh., Hamaṛōd badmutʿiwn Erusaghēmi ew s dorakrutʿiwn srpazan degheatsʿ [Krótka historia Jerozolimy, oraz protokół świętych miejsc], Erusaghēm [Jerozolima] 1867.
[Mirzojan H.] Mirzoyan H., Artyo՞kʿ eghel en hagahagopyan zhoghovner (hnadib sgzpnaghpyurneri kʿnnagan verludzutʿyun) [Czy miały miejsce zebrania przeciw Jakubowi (krytyczna analiza drukowanych źródeł)], «Panper Erevani hamalsarani» [„Banber Jerewani hamalsarani”], Erevan [Erywań] 2012.
[Mirzojan H.] Mirzoyan H., Hovhannes Mrkʿuz Chughayetsʿi [Howhannes Myrkuz z Dżulfy], Erevan [Erywań] 2001 [Mirzojan H.] Mirzoyan H., Arisdodeli «Medafizigayi» hayeren tʿarkmanutʿyan hartsʿi shurch [O ormiańskim tłumaczeniu oraz komentarzu do „Metafizyki” Arystotelesa], „Panper Erevani hamalsarani” [„Banber Jerewani hamalsarani”] 1983, 1.
[Mirzojan H.] Mirzoyan H., Hovhannes Mrkʿuz Chughayetsʿi [Howhannes Myrkuz z Dżulfy], Erevan [Erywań] 2001 [Mirzojan H.] Mirzoyan H., Arisdodeli «Medafizigayi» hayeren tʿarkmanutʿyan hartsʿi shurch [O ormiańskim tłumaczeniu oraz komentarzu do „Metafizyki” Arystotelesa], „Panper Erevani hamalsarani [Erywań] 1983.
Mnacakanian P., Księga zgonów parafii ormiańskokatolickiej w Stanisławowie 1715–1739, „Lehahayer” 1, 2010 [Nalbandian W.] Nalpantyan V., Hakiokrafiagan zhanri usumnasirutʿyan arti vijagě [Współczesny stan badań gatunku hagiografii], Badma-panasiragan hantes [„Patmabanasirakan handes”] 1996, 1–2.
Nerses Šnorhali, Jezus, Syn jedyny Ojca i inne poematy, wstęp i opracowanie ks. M. Starowieyski, [Ojcowie Żywi, XIV], Kraków 1998.
Nowak‑Komar K. R., Ewangeliarz Stefana Wartanowicza z II poł. XVII wieku — stan badań, w: Spis podróżny. Polscy Ormianie, Ormianie w Polsce, Bydgoszcz 2010.
Nowak‑Komar K. R., Stefan Wartanowicz’s Gospelbook of the 3rd Quarter of the 17th Century”, w: Los Angeles, 9th Graduate Student Colloquium in Armenian Studies (w druku).
[Nowy] Nor Paṛkirkʿ haygazean lezui [Nowy słownik języka ormiańskiego], Վենետիկ [Wenecja] 1836.
[Oczerki] Očerki po istorii armânskogo izobrazitelʹnogo iskusstva, Erevan 1979.
[Ormanian M.] Ōrmanyan M., Azkabadum [ Azgapatum], Ēchmiadzin [Eczmiadzyn] 2001.
[Palczjan A.] Baljean A., Atʿoṛ Srpoyn Bedrosi Aṛakʿelabedi [Tron św. Piotra apostoła], Vienna [Wiedeń] 1853.
Petrowicz G., L’unione degli Armeni di Polonia con la Santa Sede, Roma 1950.
Piotrowski J., Katedra ormiańska we Lwowie, Lwów 1925.
[Pyżyszgianc M.] Pzhshgeantsʿ M., Janabarhortutʿiwn i Lehasdan ev yayl goghmans pnageals i haygazantsʿ serelotsʿ i nakhneatsʿ Ani kʿaghakʿin [Podróż do Polski, oraz do innych miejsc zamieszkiwanych przez Ormian pochodzących z miasta Ani], Venedig [Wenecja] 1830.
[Radziecka] Haygagan Sovedagan Hanrakidaran [Radziecka encyklopedia ormiańska], Erevan [Erywań] 1985, 11.
Relation abrégée des Missions et des Voyages des Evesques François, envoyés aux Royaumes de la Chine, Cochinchine, Tonquin et Siam. Par Messire François Pallu, Evesque d’Héliopolis, Paris 1668.
[Roszka S.], Sdepʿanosi Ṛōshkʿay Zhamanagakrutʿiwn gam daregankʿ egeghetsʿagankʿ [Chronologia albo Kroniki kościelne Stefana Roszki], hrad. h. H. Osgean, [oprac. o. H. Woskian], [Vienna] [Wiedeń] 1964.
[Skarby] Ēchmiadzni kantser [Skarby Eczmiadzyna] [katalog], Ēchmiadzin [Eczmiadzyn] 1984.
[Symeon Lehacy], Simēon tbri Lehatsʿwoy ughekrutʿiwn, darekrutʿiwn ev yishadagarankʿ, hrad. N. Aginean, [Notatki podróżne Symeona Lehacego, kronika i kolofony, oprac. N. Akinian], Vienna [Wiedeń] 1936.
[Symeon z Erywania] Simeon Erevantsʿi, Champṛ, Kirkʿ, or gochʿi yishadagaran artsanatsʿutsʿichʿ, hayeli ew barunagogh pnawitsʿ orbisutʿeantsʿ Srpoy Atʿoṛoys, ew iwrotsʿ shrchagayitsʿ vanōrēitsʿ, [Czambr. Księga, która nazywa się zapisy protokołów, zwierciadło zawierające [opis] całego majątku św. Eczmiadzyna i okolicznych klasztorów], Ēchmiadzin [Eczmiadzyn] 2003.
[Szahchatunianc H.] Shahkhatʿuneantsʿ Y., Sdorakrutʿiwn Gatʿoghigē Ēchmiadzni ev hink kawaṛatsʿn Araraday [ Protokół katedry eczmiadzyńskiej oraz pięciu prowincji Araratu], Vagharshabad [Wagharszapat] 1842.
[Tarwerdian J.] Tʿarvertyan Y., Sdepʿanos Lehatsʿu pʿilisopʿayagan hayatsʿkʿnerě [Poglądy filozoficzne Stefana Lehacego], Երևան [Erywań] 1979.
Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2009.
[Ter‑Dawtian K.] Der-Tavtʿyan Kʿ., «Hayeli varutsʿi» hayeren tʿarkmanutʿyan hartsʿi shurch [O ormiańskim tłumaczeniu „Zwierciadła przykładów”], „Lraper” [„Lraber”] 1981, 10.
[Ter‑Dawtian K.] Der-Tavtʿyan Kʿn., Hayeli varutsʿ [Zwierciadło przykładów], Erevan [Erywań] 1994.
[Ter‑Dawtian K.] Der-Tavtʿyan Kʿ., «Hayeli varutsʿn» u XVII–XVIII tareri hay tʿarkmanagan kegharvesdagan artsagě. [„Zwierciadło przykładów” oraz ormiańska przekładowa proza artystyczna XVII–XVIII w.] BPH [„Patmabanasirakan handes”] 1987, 3.
[Ter Mykyrtyczian G.] Dēr-Mgrdchʿean K., Haygagankʿ ZhE [Armenica XV wieku], „Ararad” [„Ararat”], 1899, 10–11 [Terzjan M.] Tʿerzean M., Yagop T Chughayetsʿi (1655–1680) [Jakub z Dżulfy (1655–1680)], Peyrutʿ [Bejrut] 1956.
[Topczian H.] Tʿōpʿjean Y., Tsʿutsʿag tseṛakratsʿ Khachʿig vartabed Tateani.
[Katalog rękopisów Chaczika wardapeta Dadiana], Vagharshabad [Wagharszapat] 1898.
Tryjarski E., Drobne teksty ormiańsko‑kipczackie ze zbiorów Wiednia i Warszawy, „Lehahayer” 3 (w druku). Tryjarski E., Zapisy sądu duchownego Ormian miasta Lwowa za lata 1625–1630 w języku ormiańsko‑kipczackim, Kraków 2010.
Wielkie zwierciadło przykładów, tłum. Sz. Wysocki, Kraków 1612; tłum. J. Łosiowski, Kraków 1633.
[Woskian H.] Osgean H., Sdepʿanos vartabed Ṛōshkʿa [Stepanos wardapet Roszka], Hantēs Amsōreay [„Handes Amsorja”], 4-6, 1965.
[Zachariasz z Agulisu] Zakʿaria Akuletsʿi, Ōrakrutʿiwn [Diariusz], Erevan [Erywań] 1938.
[Zachariasz z Kanakeru] Zakʿaria Kʿanakʿeṛtsʿi, Zakʿareay sargawaki badmakrutʿiwn [Historiografia sarkawaga Zachariasza], Vagharshabad [Wagharszapat, obecnie Eczmiadzyn] 1870, 2.
[Zarbhanalian G.] Zarphanalean K., Badmutʿiwn hayerēn tbrutʿean [Historia oświaty ormiańskiej], Venedig [Wenecja] 1878, 2.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
