Memory of Place: In Search of Contemporary Lemko/Rusyn Commemorative Architecture
DOI:
https://doi.org/10.12797/RRB.19.2023.19.05Keywords:
Biała Woda, commemorative architecture, genius loci, sensory perceptionAbstract
The article aims to define the concept of place and its relation to memory. It provides a definition of commemorative architecture and proposes a typology of four types of activities that aim to commemorate the displaced villages of Lemko/Rusyn origin. The case study presents a brief history of Biała Woda in Ruś Szlachtowska, along with the results of the work entitled “Biała Woda. The Pain of Oblivion”, conducted as part of a Master’s thesis at the Faculty of Architecture of the Cracow University of Technology. The typology of incomplete traces and the degree of their disappearance are provided, as well as the results of the field research, which led to a pictorial reconstruction of the pre-resettlement layout of the village. Finally, the elements included in the concept of the Cultural and Historical Path – six educational pavilions and the Doorframes of Remembrance installation – are discussed.
References
Agnew, John A. 2015. Place and Politics. The Geographical Mediation of State and Society. London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315756585. DOI: https://doi.org/10.4324/9781315756585
Augé, Marc. 1995. Non-Places. Introduction to an Anthropology of Supermodernity. Przeł. John Howe. London–New York: Verso.
Atkinson, Richard, Shiffrin, Richard. 1971. „The Control of Short-Therm Memory”. Scientific American, t. 225, nr 2: 81–91. DOI: https://doi.org/10.1038/scientificamerican0871-82
Bardzińska-Bonenberg, Teresa, Bonenberg, Agata. 2010. „Nurt wernakularny we współczesnych realizacjach polskich architektów”. Czasopismo Techniczne. Architektura, r. 107, z. 7-A/1: 7–13.
Bartlett, Frederic Charles. 1932. Remembering. A Study in Experimental and Social Psychology. Cambridge: Cambridge University Press.
Bartmiński, Jerzy. 1999. Językowy obraz świata. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Bukowiecki, Łukasz. 2015. Czas przeszły zatrzymany. Kulturowa historia skansenów w Szwecji i Polsce. Warszawa: Campidoglio.
Canter, David. 1977. The Psychology of Place. London: The Architectural Press.
Charciarek, Marcin. 2020. „Idea urzeczywistniona w detalu. Polska architektura betonowa 2008–2018”. Przegląd budowlany, nr 3: 30–38.
Derrida, Jacques. 1993. Memoirs of the Blind. The Self-Portrait and Other Ruins. Przeł. Pascale-Anne Brault, Michael Naas. Chicago–Londyn: The University of Chicago Press.
Duć-Fajfer, Helena. 1992. „Łemkowie w Polsce”. Magury’91: 11–30.
Duć-Fajfer, Olena. 2022. „*** (Rośnie kamień / Rosne kamіn)”. W: Ritorni. Powroty. Vertanâ. Antologia di poesia lemka. Antologia poezji łemkowskiej. Antoloґіâ lemkіvskoj poeziі. Opr. Silvia Bruni, 60. Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Wydawnictwo Austeria.
Drozd, Roman. 2023. „Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej”. Muzealnictwo, nr 64: 15–22. https://doi.org/10.5604/01.3001.0016.2878. DOI: https://doi.org/10.5604/01.3001.0016.2878
Drożdż-Szczybura, Małgorzata. 2000. „Muzeum na wolnym powietrzu na wyspie Djurgården w Sztokholmie”. Czasopismo Techniczne, z. 1: 26–41.
Doroszewski, Witold, red. 1958–1969. „Rezerwat”. W: Słownik języka polskiego. Warszawa: PWN. Dostęp: 22.11.2023. https://sjp.pwn.pl/doroszewski/rezerwat;5490023.html.
Eliade, Mircea. 2008. Sacrum a profanum. O istocie sfery religijnej. Przeł. Bogdan Baran. Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
Fullilove, Mindy. 1996. „Psychiatric implications of displacement: contributions from psychology of place”. American Journal of Psychiatry, t. 153, nr 12: 1516–1523. https://doi.org/10.1176/ajp.153.12.1516. DOI: https://doi.org/10.1176/ajp.153.12.1516
Gibson, James. 1979. „The Theory of Affordances”. W: The Ecological Approach to Visual Perception. Red. Gibson James, 127–137. Boston: Lawrence Erlbaum Associates. https://doi.org/10.4324/9781315740218. DOI: https://doi.org/10.4324/9781315740218
Graban, Władysław. 1995. „*** (Bez Słowa)”. W: Rozsypane pejzaże, 24. Krynica: Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej k/Dukli.
Graban, Władysław. 2022a. „Na jesieni / Na oseni”. W: Ritorni. Powroty. Vertanâ. Antologia di poesia lemka. Antologia poezji łemkowskiej. Antoloґіâ lemkіvskoj poeziі. Opr. Silvia Bruni, 41. Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Wydawnictwo Austeria.
Graban, Władysław. 2022b. „Przede mną / Peredo mnom”. W: Ritorni. Powroty. Vertanâ.
Antologia di poesia lemka. Antologia poezji łemkowskiej. Antoloґіâ lemkіvskoj poeziі. Opr. Silvia Bruni, 56. Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Wydawnictwo Austeria.
Heidegger, Martin. 2007. Odczyty i rozprawy. Przeł. Janusz Mizera. Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.
Janeczko, Emilia. 2019. „Krajobraz w edukacji ekologicznej”. W: Edukacja ekologiczna w kształtowaniu świadomości społeczeństwa. Red. Janeczko Emilia, Woźnicka Małgorzata, 75–88. Warszawa: Katedra Użytkowania Lasu, Wydział Leśny, SGGW.
Karkowska, Marta. 2016. „Międzypokoleniowe transmisje pamięci. Na podstawie badań we wsiach świętokrzyskich”. Studia socjologiczne, nr 3 (222): 101–132.
Kłopotowska, Agnieszka. 2007. „Niewidzialna architektura – status piękna w pozawzrokowej percepcji przestrzeni architektonicznej”. Czasopismo Techniczne. Architektura, r. 104, z. 6-A: 269–274.
Kroh, Antoni. 2013. Sklep potrzeb kulturalnych po remoncie. Warszawa: Wydawnictwo MG.
Ksenicz, Igor. 2019. „Sprawozdanie z warsztatów terenowych »Przybliżenia: Łemkowszczyzna na styku kultur«”. Studia Europaea Gnesnensia, nr 20: 157–165. https://doi.org/10.14746/seg.2019.20.11. DOI: https://doi.org/10.14746/seg.2019.20.11
Kurcz, Ida. 1982. „Uczenie się i pamięć”. W: Psychologia. Red. Tadeusz Tomaszewski, 247–350. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kwon, Miwon. 2002. One Place After Another. Site-Specific Art and Locational Identity. Cambridge–London: The MIT Press. DOI: https://doi.org/10.7551/mitpress/5138.001.0001
Lasiewicz-Sych, Angelika. 2000. „Pamięć i architektura. Ślad jako konstytutywny element tożsamości miejsca”, praca doktorska, Politechnika Krakowska.
Laskowski, Andrzej. 2014. „Wieś Bartne w powiecie gorlickim – konserwatorska klęska bez happy endu”. Ochrona Zabytków, nr 1: 89–118.
Lenartowicz, Krzysztof J. 1980. „Davida Cantera psychologia miejsca”. Kwartalnik architektury i urbanistyki: teoria i historia, t. 25, z. 3/4: 301–304.
Lenartowicz, Krzysztof J. 1992. O psychologii architektury: próba inwentaryzacji badań, zakres przedmiotowy i wpływ na architekturę. Kraków: Politechnika Krakowska.
Lenartowicz, Krzysztof J. 2010. „Miejsce”. W: Słownik psychologii architektury, 74. Kraków: Politechnika Krakowska.
Lewicka, Maria. 2012. Psychologia miejsca. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Lorenc, Iwona. 2013. „Estetyka obecności fenomenalnej jako hermeneutyka faktyczności”. Sztuka i Filozofia, nr 43: 74–86.
Misiło, Eugeniusz, red. 1996. Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946, t. 1, Dokumenty 1944–1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Archiwum Ukraińskie”.
Misiło, Eugeniusz, red. 1999. Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR 1944–1946, t. 2, Dokumenty 1946. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Archiwum Ukraińskie”.
Misiło, Eugeniusz, opr. 2012. Akcja „Wisła” 1937. Dokumenty i materiały, Warszawa: Archiwum Ukraińskie.
Moore, Jeanne. 2000. „Placing Home in Context”. Journal of Environmental Psychology, nr 20 (3): 207–217. https://doi.org/10.1006/jevp.2000.0178. DOI: https://doi.org/10.1006/jevp.2000.0178
Murianka, Petro. 2022. „Zobaczyć i umrzeć / Vidіti і gmerti”. W: Ritorni. Powroty.
Vertanâ. Antologia di poesia lemka. Antologia poezji łemkowskiej. Antoloґіâ lemkіvskoj poeziі. Opr. Silvia Bruni, 36. Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Wydawnictwo Austeria.
Nora, Pierre. 1989. „Between memory and history: Les Lieux de Mémoire”. Representations, nr 26: 7–24. https://doi.org/10.2307/2928520. DOI: https://doi.org/10.2307/2928520
Nowak, Klaudia. 2021. „Wieś zapamiętana. Rekonstrukcja łemkowskiej przestrzeni kulturowej sprzed wysiedlenia na przykładzie wsi Bartne”. Rocznik Ruskiej Bursy, nr 17: 151–182. https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.06. DOI: https://doi.org/10.12797/RRB.17.2021.17.06
Reinfuss, Roman. 1936. „Etnograficzne granice Łemkowszczyzny”. Ziemia, nr 10–11: 240–254.
Reinfuss, Roman. 1947. „Próba charakterystyki etnograficznej Rusi Szlachtowskiej na podstawie niektórych elementów kultury materialnej”. Lud, nr 37: 160–235.
Ruskin, John. 1889. The Seven Lamps of Architecture. Sunnyside: George Allen.
Saryusz-Wolska, Magdalena, Traba, Robert, red. 2014. Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Seamon, David. 2000. „Concretizing Heidegger’s Notion of Dwelling: The Contributions of Thomas Thiis-Evensen and Christopher Alexander”. W: Bauen und Wohnen. Building and Dwelling. Red. Eduard Führ, 189–202. Münster–New York–München–Berlin: Waxmann.
Szymko, Michał. 2022. Sztuka łemkowska – z przeszłości do nieskończoności. Dostęp: 28.09.2023. https://www.lem.fm/sztuka-lemkowska-z-przeszlosci-do-nieskonczonosci/.
Tuan, Yi-Fu. 1977. Space and Place. The Perspective of Experience. Minneapolis–London: University of Minnesota Press.
Winskowski, Piotr. 2016. „Między narracją a doświadczeniem – aranżacja muzeum i pola bitwy”. W: Strefa publiczna–przestrzeń–muzeum. O zmieniającej się roli instytucji kultury. Red. Elżbieta Nieroba, Borys Cymbrowski, 159–205. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Woźniczko, Magdalena, Jędrysiak, Tadeusz. 2012. „Wioski etnograficzne przyszłością zachowania dziedzictwa kulturowego w turystyce na świecie”. W: Kultura i turystyka.
Wspólne korzenie. Red. Bogdan Włodarczyk, Beata Krakowiak, 139–156. Łódź: Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego.
Żuk, Grzegorz. 2010. „Językowy obraz świata w polskiej lingwistyce przełomu wieków”. W: Przeobrażenia w języku i komunikacji medialnej na przełomie XX i XXI wieku. Red. Małgorzata Karwatowska, Adam Siwiec, 239–257. Chełm: Wydawnictwo Drukarnia Best Print.
Galik, Âroslava. 2015. Knigi pam’âtі Lemkіvŝini 1944–1946, t. I. Lʹvіv: Trіada Plûs.
Gorbalʹ, Bogdan. 2017. „Lemkovina v Centralʹnym Laґrі Pracy v Âvožnі”, Rіčnik Ruskoj Bursy, nr 13: 39–93. https://doi.org/10.12797/RRB.13.2017.13.04. DOI: https://doi.org/10.12797/RRB.13.2017.13.04
Sergіjčuk, Volodimir. 1997. Tragedіâ Ukraїncіv Polʹŝі. Ternopіlʹ: KnižkovoŽurnalʹne Vidavnictvo „Ternopіlʹ”.
Šematizm greko-katolickogo Duhovenʹstva apostolʹskoї administracїi Lemkoŝini 1936. 1936. Lʹviv: Nakladom Apostolʹskoї administracїi Lemkoŝini.
