„Wspomnienia” Janusza Woronicza
DOI:
https://doi.org/10.32030/Abstrakt
Brak abstraktu dla tego artykułu.
Bibliografia
1. Wacław Passowicz, Prekursorzy muzealnictwa – Jan Paweł Woronicz, „Krzysztofory” R. 1985, z. 12, s. 13–16.
2. W niniejszym artykule wyeksponowano okres krakowski, jako szczególnie ważny w życiu młodego Janusza Woronicza.
3. W wyniku nieudanej kampanii z roku 1812 wojska rosyjskie wkroczyły do Księstwa Warszawskiego, zajmując je z początkiem roku 1813. Siły polskie nie były wystarczające, by powstrzymać Rosjan. Książę Józef wycofał się do Krakowa i przystąpił do reorganizacji armii. Wtedy sformował także pułk konny krakusów. Pozostała część wojska polskiego zamknęła się w twierdzach: Zamościu, Modlinie i Gdańsku. Kilka tysięcy wojska znajdowało się na terenie Rzeszy. Wawrzyniec Woronicz znalazł się w Zamościu.
4. Jak dotąd, przyjmuje się rok 1757, dzień 3 lipca, jako datę urodzenia Jana Pawła Woronicza (w miejscowości Tajkury nad Horyniem – powiat Ostrogski).
5. Kacper Kazimierz Kolumna Cieciszowski, późniejszy biskup łucki i kijowski, arcybiskup metropolita mohilowski, był protektorem Jana Pawła Woronicza, jako zaprzyjaźniony z rodziną. Patriota, zwolennik Konstytucji 3 Maja, nazywany „filarem oświaty narodowej” (T. Czacki), człowiek życzliwy, otaczał troskliwą opieką Jana Pawła w latach jego młodości.
6. Adam Jerzy Czartoryski został mianowany w roku 1803 kuratorem szkolnym okręgu wileńskiego. Swoją działalnością, jak mówił Nowosilcow, opóźnił o sto lat rusyfikację Litwy. Pomnożył on liczbę szkół w ośmiu guberniach litewsko-ruskich, należących dawniej do Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zreformował Akademię Wileńską, popierał nauczanie w duchu patriotycznym.
7. Geneza Wolnego Miasta Krakowa została już w literaturze historycznej dostatecznie wyjaśniona. Powołanie do życia tego miniaturowego państwa – zwanego także Rzecząpospolitą Krakowską – było wynikiem kompromisu, łagodzącego sprzeczności interesów, przede wszystkim strategicznych (przejście przez Wisłę w stronę Bramy Morawskiej) i politycznych (dawna stolica Polski) mocarstw rozbiorowych: Rosji i Austrii. Kompromisowy pomysł Aleksandra I uzyskał zgodę Austrii i Prus w dwustronnych traktatach dodatkowych do traktatu wiedeńskiego: rosyjsko-austriackim i rosyjsko-pruskim, zawartych dnia 3 maja 1815 roku. Aktem końcowym traktatu wiedeńskiego państwa-sygnatariusze tego traktatu wyraziły zgodę na powołanie do życia Wolnego Miasta Krakowa – pod opieką trzech mocarstw rozbiorowych, w dniu 9 czerwca 1815 roku. Na kongresie wiedeńskim Rosja żądała włączenia do terytorium Wolnego Miasta Krakowa części prawego brzegu Wisły z Podgórzem, wcielonym do miasta Krakowa w dobie Księstwa Warszawskiego. Projekt ten upadł wobec stanowczego sprzeciwu Austrii.
8. Akcja „upięknienia” jest przedmiotem rozprawy: M. Borowiejska-Birkenmajerowa, J. Demeį Działalność urbanistyczna i architektoniczna Senatu Wolnego Miasta Krakowa w latach 1815–1846. „Studia i Materiały do Teorii i Historii Architektury i Urbanistyki” t. 4, Warszawa 1963.
9. Stosunki gospodarczo-społeczne Wolnego Miasta Krakowa kształtowały się odmiennie i korzystniej, ani żeli na sąsiednich obszarach Królestwa Polskiego i Galicji, co mogło oddziaływać pozytywnie.
10. „W walce o pełnię władzy rozwinął Senat akcję przeciwko wszystkim organom Rzeczypospolitej Krakowskiej, które zgodnie z przepisami statutów opar tych na konstytucji z 1818 roku korzystały z mniejszej lub większej niezależności od Senatu Rządzącego. W związku z tym w różnych okresach i z różnym nasileniem, zależnie od okoliczności, Senat przeprowadził atak na Uniwersytet, Izbę Reprezentantów, a tak że na sądownictwo” (S. Wachholz, Rzeczpospolita Krakowska, Warszawa 1957, s. 171; tamże szersze omówienie tych spraw, s. 171–237).
Warto dodać, że Komisja Organizacyjna, która zajęła się m.in. reformą Akademii Krakowskiej (noszącej wówczas tytuł Szkoły Głównej) począwszy od jesieni 1815 roku, postanowiła w lipcu 1817 zmienić nazwę uczelni, co ujęto w nowo opracowanym statucie: „Starodawna Akademia Krakowska hojnością królów Jagielońskich założona, dla uwieńczenia pamiątki swych dobroczyńców zachowa nazwisko Uniwersytetu Jagielońskiego”.
11. Józef Załuski (ur. w roku 1787) był pułkownikiem i przybocznym oficerem cara Mikołaja I. Został kuratorem Uniwersytetu pozbawionego autonomii w myśl nowych zasad statutu przygotowanego według wytycznych państw opiekuńczych, ogłoszonych w Dzienniku Praw Wolnego Miasta Krakowa w dniu 29 września 1826 roku. Kurator mianowany przez rządy państw opiekuńczych sprawował pieczę nad porządkiem. U boku kuratora utworzono Komitet Nadzoru i Karności, który m.in. miał nadzorować młodzież, aby nie łączyła się w tajne stowarzyszenia oraz kontrolować profesorów, by nie odbiegali w niczym od systemu nauczania przyjętego przez rząd i odpowiadającego dworom opiekuńczym. Wprowadzono mundury. Rektor był mianowany przez rząd, podobnie jak kadra profesorska.
12. Dochody z biskupstwa krakowskiego były w owym czasie stosunkowo małe; odnowienie i częściowa przebudowa pałacu stała się możliwa dopiero dzięki subwencji, o którą zabiegał – i którą otrzymał – ksiądz biskup od generała Józefa Zajączka, jako namiestnika Królestwa Polskiego (Kongresowego). Prace budowlane i dekoratorskie trwały około dwu lat.. Por.: Stanisław Tomkowicz, Pałac biskupi w Krakowie, BK 78, Kraków 1933; Michał Rożek, Architektura i urządzenie wnętrz pałacu biskupiego w Krakowie (XIV–XIX w.), „Rocznik Krakowski” t. 45, s. 19–41, (1974).
13. Ten fragment „Wspomnień” świadczy, że były one pisane (przynajmniej począwszy od rozdziału trzeciego) po roku 1850. Zachowały się istotnie opisy pałacu przed pożarem z lipca 1850, oraz widoki jego wnętrz; por. M. Rożek, Architektura i urządzenie wnętrz…, op. cit., a także W. Passowicz, Prekursorzy…, op. cit.
14. Por. M. Rożek, op. cit., a także W. Passowicz, op. cit.
15. W Wolnym Mieście Krakowie dokonał się – najwcześniej na ziemiach polskich – znamienny proces przemian w ustosunkowaniu się do dawnej architektury i urbanistyki. Zubożały Kraków, pozbawiony dawnego znaczenia kulturalnego, politycznego i gospodarczego, stał się w dobie Rzeczypospolitej Krakowskiej pierwszym polskim miastem, które zwróciło baczną uwagę na wysokie wartości narodowe i artystyczne pomników przeszłości, jak również na potrzebę ich ochrony. Duży wpływ wywarła tutaj specyficzna atmosfera Krakowa nasyconego pamiątkami historycznymi i wspomnieniami dziejowych wydarzeń, które postawiły kiedyś Polskę w rzędzie czołowych państw Europy. Sprzyjał temu romantyzm, którego oddziaływanie zaznaczało się coraz silniej, poczynając od lat dwudziestych wieku XIX, by – w trzydziestych – zdominować postawy ideowe epoki Oświecenia. Niemałe znaczenie dla kształtowania się stosunku do rodzimej spuścizny w zakresie architektury i urbanistyki miała szeroko za krojona akcja „upięknienia” i rozbudowy stołecznego miasta, prowadzona przez Senat Rządzący w latach 1815–1846. W początkowym okresie jej realizacji zniszczono co prawda szereg starych budowli, których zabytkowej wartości jeszcze nie rozumiano; niemniej wyburzenia te zwróciły uwagę społeczną na ginące ślady przeszłości i spowodowały liczne protesty, zwłaszcza wobec stale rosnącego zainteresowania dziejami narodu, „pamiątkami starożytności”, czy „pomnikami historycznymi”. Ewolucja stosunku do zabytków architektury i urbanistyki w dobie Rzeczypospolitej Krakowskiej nie kończyła się na uznaniu ich historycznej, nich dzieła sztuki, będące przejawem twórczości artystycznej minionych pokoleń i zasługujące na specjalną uwagę, oraz ochronę.
W Krakowie omawianej doby, powstaje i kształtuje się prężny ośrodek badawczy i konserwatorski, którego szerokie oddziaływanie zaznaczy się w drugiej połowie XIX stulecia.
16. Najwięcej uwagi poświęcił Janusz Woronicz sprawie chłopskiej i walce o autonomię uniwersytetu, pisząc zresztą zwięźle.
17. Pisze o tym w swoich pamiętnikach Helena z Mieroszewskich Darowska: „Myśl usypania Kopca przypisują Woroniczowi”, twierdząc równocześnie, że autorem pomysłu był jej ojciec, Jacek Mieroszewski. Pamiętnik wydano w pracy zbiorowej, Kapitan i dwie panny, Kraków 1980. Norbertanka Bronisława została beatyfikowana dopiero w r. 1839, stąd „góra Bronisławy”.
18. Wyczerpującą monografię kopca Kościuszki napisał Michał Rożek, Kopiec Kościuszki w Krakowie, Kraków 1981.
19. Por. M. Borowiejska-Birkenmajerowa, J. Demel, Działalność…, op. cit., s. 87–89.
20. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, z. 12, s. 10, nie podaje nazwiska fundatora. Wymienia architekta Beka z Krakowa – tymczasem S. Łoza (Architekci i budowniczowie w Polsce, s. 24, Warszawa 1954) podaje, że kościół w Jangrocie budował Antoni Beck, od roku 1822 budowniczy obwodu olkuskiego w Królestwie Polskim (Kongresowym). Informacja Łozy wydaje się słuszna.
21. Artystą, który wówczas miał portretować Jana Pawła Woronicza, był Wojciech Korneli Stattler; pisze o tym R. Ottmann, Jan Paweł Woronicz, Kraków 1883, s. 44. W Muzeum Historycznym miasta Krakowa znajdują się dwa inne portrety, autorstwa M. Stachowicza i J.N. Bizańskiego. Jest bardzo prawdopodobne, że szkic do portretu, który wykonał W. K. Stattler, posłużył później jego synowi Henrykowi, rzeźbiarzowi, przy sporządzaniu medalionu (w roku 1952) z wizerunkiem prymasa, o którym wspomina M. Zientara w artykule Popiersie gen. Józefa Chłopickiego i jego twórca Henryk Stattler, „Krzysztofory” R. 1985, z. 12, s. 21.
22. Tak twierdzi Janusz Woronicz, choć można przypuścić, że lekarze domyślali się choroby nowotworowej mózgu i zdając sobie sprawę z ryzyka związanego z operacją woleli stosować jedynie inne zabiegi, mniej ryzykowne, lecz i mało skuteczne.
23. O tym spotkaniu pisze R. Ottmann, op. cit., s. 45.
24. W Wiedniu Janusz Woronicz dowiedział się (w wyniku sekcji), że powodem śmiertelnej choroby prymasa był nowotwór mózgu. W rozdziałach: piątym i szóstym znajduje się sporo informacji dotyczących choroby prymasa, podróży i załatwiania formalności w Wiedniu, składania odpowiednich wizyt itp. Bratanek zanotował także maksymy wypowiadane przez stryja w czasie choroby oraz podkreślił jego życzenie – aby był pochowany w kościele katedralnym na Wawelu.
25. Kanonik (od roku 1825), późniejszy biskup (od roku 1845), Nikodem Cyprian Ludwik Łętowski, używał imienia Ludwik. Zanim został księdzem w roku 1818, był oficerem (kapitanem) w wojsku polskim, walczył po stronie Napoleona. Był członkiem Senatu Rządzącego Wolnego Miasta Krakowa (z ramienia kapituły). Zajmował się pracą charytatywną, prowadził także działalność naukową. Z dzieł jego najważniejsze to: Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich (rok 1854) i Katedra na Wawelu (rok 1859). Zostawił interesująco napisane pamiętniki. W roku 1819 przyjechał do Krakowa zgodnie z życzeniem biskupa i zamieszkał w pałacu; otrzymał stanowisko asesora w konsystorzu i został mianowany komisarzem biskupim klasztoru Franciszkanek. Stał się najbliższym współpracownikiem i towarzyszem Jana Pawła Woronicza, o którym tak pisał: „Ksiądz biskup Woronicz był pan zacny, jeden z tych starych ludzi, na jakich już nie napotykamy. Miasto go szanowało, a on Kraków pokochał.” I dalej o pobycie na dworze biskupa: „Pobyt ten uczynił mi jednak wiele dobrego. Przypatrzyłem się zacnemu biskupowi, wieczorami czytałem jemu Skargę lub Biełobrzeskiego abo koncylium trydenckie” (L. Łętowski, Wspomnienia pamiętnikarskie, Wrocław 1952, s. 33–34.) Znacznie więcej informacji na ten temat przekazał w Katalogu biskupów…, op. cit., t. II, cz. 1, s. 266–269. Zmarł w roku 1868, przeżywszy 82 lata.
26. Jan Paweł Woronicz słynął jako kaznodzieja, zwłaszcza patriotyczny – m.in. kazania: na dzień i uroczystość orderu Św. Stanisława (w r. 1789), przy uroczystym poświęceniu orłów i chorągwi polskich (w r. 1807), przy pierwszym otwarciu sejmu głównego Księstwa Warszawskiego (w r. 1809), przy pogrzebie księcia Józefa Poniatowskiego (dwukrotnie – w r. 1814 i w r. 1817), przy złożeniu do grobu prochów Tadeusza Kościuszki (na Wawelu w r. 1818), na pogrzebie księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego (w r. 1823).
Przytoczony cytat z kazania „ad castrum” w czasie uroczystości pogrzebowych Kościuszki podaję za M. Rożkiem, Kopiec Kościuszki…, op. cit., s. 63.
27. Przyznają to zgodnie pamiętnikarze. Oto jedna z relacji wykorzystana przez R. Ottmanna (por. R. Ottmann, op. cit., s. 46): „Synowiec Janusz dopełnił wiernie życzeń ostatnich stryja. Przez obce kraje i mozolne zamiecie, wiódł, nie odstępując na chwilę śmiertelnego rydwanu, zwłoki do zacisza na Wawel, aby w niem lżejszy znalazły spoczynek. Dnia 7 stycznia stanęły zwłoki w Krakowie…”
W niniejszym artykule zamiast słowa „synowiec”, dziś już rzadko używanego, określono ten stopień pokrewieństwa mianem „bratanka”, co wydaje się bardziej jasne.
28. Spuścizna literacka Jana Pawła Woronicza była przedmiotem studiów i artykułów specjalistycznych (m.in. Ujejskiego, Chrzanowskiego, Drogoszowskiego, Woronieckiego, z nowszych Grabskiego i Jagody).
29. Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu – za lata 1873–1978, tom II, s. 434–448.
Nekrolog zawiera wiele interesujących informacji o losach zasłużonego patrioty, który po wojnie krymskiej wstąpił do francuskiej służby dyplomatycznej. Autor nekrologu, generał Ludwik Bystrzonowski był najbliższym i wiernym przyjacielem Janusza Woronicza. Zmarł w r. 1878 i został pochowany na cmentarzu Montmorency obok Janusza Woronicza, w grobie przygotowanym wcześniej.
Uwaga:
a) Opracowanie niniejsze wiąże się z programem badawczym Zespołu Dziejów Kultury Instytutu Historii PAN.
b) W cytatach ze „Wspomnień” zastosowano pisownię autora (nie zawsze konsekwentną).
Pobrania
Wersja elektroniczna opublikowana
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Szczegóły zob. w zakładce Prawa autorskie i udostępnianie.
