Rozwój urbanistyczny i architektoniczny miasta żydowskiego na krakowskim Kazimierzu
DOI:
https://doi.org/10.32030/Abstract
Brak abstraktu dla tego artykułu.
References
1. M. Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304–1868), t. I–II, Kraków 1931, 1936; por. również: tenże, Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa, Kraków 1935.
2. S. Świszczowski, Miasto żydowskie na Kazimierzu, Biuletyn Krakowski II, 1960; por. także: tenże, Miasto Kazimierz pod Krakowem, Kraków 1981.
3. T. Żychiewicz, Bóżnica R’emuh, dokumentacja naukowo-historyczna, mps, PKZ Kraków 1953; L. Ludwikowski, Stara Bóżnica, Biuletyn Krakowski II, 1960; K. Radwański, Odkrycie renesansowych i barokowych nagrobków na cmentarzu R’emuh w Krakowie, tamże; I. Rejduch-Samkowa, Stara Bóżnica na Kazimierzu w Krakowie, Biuletyn Historii Sztuki XXXIX, 1977; Z. Lewicka-Depta, hasła do Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce – miasto Kraków (bóżnice kazimierskie), mps, Instytut Sztuki PAN, Warszawą.
4. B. Krasnowolski, Kazimierz ze Stradomiem, studium historyczno-urbanistyczne, mps, PKZ Kraków 1982–1985. Autor gorąco dziękuje Państwu Marii i Kazimierzowi Piechotkom za cenne uwagi oraz za zachętę do napisania niniejszego artykułu.
5. Za przeprowadzenie kwerend autor dziękuje Paniom Aldonie Sudackiej, Lucynie Sularzyskiej i Genowefie Zań-Ograbek oraz Panu Waldemarowi Komorowskiemu, a za opracowanie graficzne Papu Mi chałowi Kozerze.
6. Teki Żegoty Paulego (wypisy archiwalne i oryginalne dokumenty w Bibliotece Jagiellońskiej): sygn. rkp 5357/II, t. 7: 1) Acta consularia casimiriensia, 2) Acta scabinalia casimiriensia; t. 8: 1) wypisy do tyczące miasta Kazimierza, 2) wypisy dotyczące Żydów na Kazimierzu; sygn. rkps 5371, Notatki do historii Żydów w Polsce; sygn. 5469/IV, t. 9, Casimi riensia, akta miejskie; t. 10 Żydzi w Krakowie i na Kazimierzu. Cyt. dalej: BJ, rkp…
7. Najistotniejsze znaczenie spośród planów Krakowa mają: plan t.zw. Szwedzki, 1702, Krigsarkivet, Sztokholm (fotokopia: Archiwum Państwowe m. Krakowa – cyt. dalej APmK – Zbiory kartograficzne – cyt. dalej Z. krat. – sygn. Kraków I-2; plan t.zw. Kołłątajowski, 1785, Muzeum Historyczne m. Krakowa, sygn. 2104/VIII) publ.: K. Odlanicki-Poczobutt, Z. Traczewska-Białek, Plan Kołłątajowski źródłem informacji o Krakowie, Rocznik Krakowski XLVIII, 1977: plan Mosano – Chavanne’a, 1796, APmK, Zb. kart., sygn. Kraków II-10; plan t.zw. Senacki, 1802–1808, APmK, Zb. kart sygn. Kraków Ia-2, kopie tamże, sygn. I-7, I-8, oryginał tamże, sygn. I-6 (publ.: H. Münch, Plan miasta Krakowa Ignacego Enderle z lat (1802–1805) 1807–1808, tak zwany Senacki, Kraków 1959); Plan katastralny, 1848, Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, sygn. T/122/12; plan Wojciecha Konarzewskiego, 1878, APmK, Z. kart., sygn. Kraków I-11; Plan „upięknienia” Kazimierza, 1844, APmK, sygn. „za murami” 16. Większość planów regulacyjnych – szczegółowych znajduje się w oddziale APmK na Wawelu, teki WMK VI, VI, VII, XII, XX, XX, ХХШ.
8. Kodeks Dyplomatyczny Małopolski t. II, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1886, nr 365.
9. M. Вorowiejska-Вirkenmajerowa, Kształt średniowiecznego Krakowa, Kraków 1975, s. 162.
10. Argumenty na rzecz takiego zasięgu placu znajdujemy w późniejszych przekazach źródłowych, z których wynika, że aż do przejęcia tego terenu przez Żydów w latach 1553–1554 nie był on zabudowany (por. niżej, s. 11).
11. Po osadzeniu Żydów ulica ta określana jest jako „platea transversalis judaeorum” (w latach 1525,1528), „platea transversalis, qua od Judeos itur (1540), „ulica przeczna Żydowska” (1562); BJ, rkp 5357/II, t. 7, k. 24v, 25, 40, 125.
12. Prawa, przywileje i statuta miasta Krakowa, wyd. F. Piekosiński, t. I (1507–1585), Kraków 1885, nr 950, 965; BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 55v.
13. Projekt ostatecznej likwidacji pozostałości stawu pochodzi z r. 1872; APmK, teka VII, sygn. 14.
14. Po lokacji Krakowa (1257) w otoczeniu miasta powstało szereg tego typu układów wiejskich; do najciekawszych należą lokowane w r. 1292 Bronowice Małe; por. Z. Beierdorf, M.M. Kornecki, B. Krasnowolski, Bronowice Małe jako przykład historycznej i konserwatorskiej problematyki wsi pod krakowskiej, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN XVII, Kraków 1983.
15. Monumenta Poloniae Vaticana, wyd. J. Ptaśnik, Kraków 1913, t. I, s. 115, 185.
16. J. Długosz, Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. III, wyd. Kraków 1864, s. 141.
17. Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej, wyd. F. Piekosiński t. I, Kraków 1874, s. 105, nr 79.
18. Kodeks dyplomatyczny m. Krakowa, wyd. F. Piekosiński, t. I, Kraków 1879, s. 19–21, nr 18.
19. E. Stamm, Staropolskie wagi i miary, Warszawa 1938, s. 50–51; por. także: T. Zagrodzki. Regularny plan miasta średniowiecznego a limitacja miernicza, Studia Wczesnośredniowieczne V, zesz. 1, s. 39, 42.
20. Prawa i przywileje, t .1, s. 271, nr 209; Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (cyt. da lej AGAD), dz. XVIII, sygn. 18, s. 110v (lustracja z r. 1596); tamże, sygn. 24 (lustracja z r. 1662), APmK, sygn. K-839, k. 103; Kronika krakowska, 17 96–1848, wyd. K. Вąkowski, cz. II, Biblioteka Krakowska XXX, 1906, s. 90.
21. Otoczyła ona Kazimierz od wschodu i częściowo od północy; z pozostałych stron miasto zabezpieczały koryta Wisły. Profil fosy odkryty w toku badań archeologicznych (E. Zaitz, Informator Archeologiczny, Badania w 1973 r., Warszawa 1974; dokumentacja z badań w Muzeum Archeologicznym w Krakowie) wskazuje że była ona wymierzona w miarach sznurowych (odległość od muru i szerokość po ok. 1/4 sznura).
22. Por. J. Dąbrowski, Czy uniwersytet kazimierzowski działał na Kazimierzu, Roczniki Biblioteki PAN w Krakowie V, r. 1959, Wrocław 1961.
23. Por. F. Sikora, O fundacji kartuskiej Jana Długosza, Kwartalnik Historyczny LXXX, 1973, nr 4.
24. ВJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 14.
25. Вałaban, Historia, t. I, s. 72.
26. Datę tę podają XVI-wieczne kroniki (por. M. Miechowita, Chronica Polonorum, Cracoviae 1521); Bałaban, Historia, t. I, s. 64 przyjmuje rok 1495.
27. ARmK. zbiór dokumentów depozytowych, nr 416.
28. Określenie to jest stosowane w ugodach dotyczących poszerzenia miasta żydowskiego w latach 1553–1554; por. Dyplomatariusz dotyczący Żydów w Polsce na źródłach archiwalnych osnuty, 1388–1792, орr. M. Bersohn, Warszawa 1910, s. 52, nr 34.
29. Jak wyżej.
30. Por. W. Konieczna, Początki Kazimierze (do r. 1419), Biblioteka Krakowska XCIV, 1938, s. 26; wcześniej występowała nazwa „platea Textorum” (Księgi radzieckie kazimierskie 1369 do 1381 i 1385 do 1402, wyd. A. Chmiel, Kraków 1932, s. 182, 2Q4).
31. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 119.
32. Por. przypis 26.
33. M. Kromer, De origine etrebus gestis Polo norum libri XXX, wyd. I Bazylea 1555; M. Bielski, Kronika polska, wyd. Sanok 1856.
34. BJ, rkps 5357/II, t .7, k. 125.
35. Z analizy spisów podatkowych z w. XVI i XVII wynika, że domy „przybyłowskie znajdowały się po północnej stronie ówczesnej ul. Żydowskiej, na tere nie przejętym w r. 1608 przez miasto żydowskie, a więc między dzisiejszymi posesjami przy ul. Józefa 22 a 34.
36. W źródłach kazimierskich zachowały się liczne przekazy dotyczące obowiązków Żydów w zakresie napraw muru, z usuwania zniszczeń, dokonywanych przez przebijanie furtek i kanałów oraz opłat za prawo przybudowywania domów do muru. W r. 1609 Żydzi zostali zobowiązani do remontu narożnej, północno-wschodniej baszty kazimierskiej; w r. 1615 mają ją „zmurować (…) bądź jako pierwej bywała, albo (…) wyższą”, w zamian za co mogą w niej mieszkać (Bałaban, Historia, t. I, s. 200–201; BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 79).
37. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 31v.
38. Bałaban, Historia, t. I, s. 100–101, 110–111.
39. Wspomniano wówczas jakiś dom, położony na terenie Blechów (tak nazywano tereny przedmiejskie po północnej i wschodniej stronie murów obronnych), pomiędzy fosą miejską a mostem usytuowanym „ex opposito cemiterii Judaeorum”; BJ, rkżps 5357/II, t. 7, k. 24v.
40. Prawa i przywileje, t. I, s. 950, 965.
41. Furtka ta wymieniona jest w ugodzie z r. 1553. por. niżej, przypis 42.
42. Dyplomatariusz, s. 52–58, nr 62; Prawa i przywileje, t. I, s. 219–221, nr 158; BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 215v.
43. Por. rysunki Józefa Brodowskiego z r. 1833 (Muzeum Historyczne m. Krakowa, sygn. 216(VIII) i Wincentego Kieślińskiego z r. 1837 (Ossolineum, Wrocław, dz. graf., nr I ZW 5828).
44. Autor dziękuje Panom mgr inż. arch. Markowi Łukaczowi i mgr inż. arch. Michałowi Kozerze za udostępnienie wyników badań. Zostały one częściowo opracowane jako element cyt. studium urbanistycznego Kazimierza; por. M. Łukacz, Wstępne badania architektoniczne domów przy wschodniej pierzei ul. Szerokiej, mps, PKZ Kraków 1986.
45. Cracovia artificum 1501–1550, zebr. J. Ptaśnik, wyd. i uzup. M. Fridberg, Kraków 1948, s. 547, nr 1360.
46. E. Ekie1ski, Miasto Kazimierz i budowle uniwersyteckie w tem mieście, Kraków 1869.
47. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 215v.
48. Dyplomatariusz, s. 52, nr 62.
49. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 31v.
50. Świszczowski, Miasto, s. 50, nn.
51. Polska XVI wieku pod względem gospodarczo-statystycznym, t. III Małopolska, орr. A. Pawiński, Warszawa 1886, s. 174.
52. Bałaban, Historia, t. I, s. 195.
53. Prawa i przywileje, t .1, s. 350–355, nr 283.
54. BJ, rkps 5357/II, t .7, k. 75v.
55. Według kronikarza konwentu Kanoników Regularnych Lateraneńskich z XVII w., Stefana Ranotowicza, pożar ten nie objął miasta żydowskiego (S. Ranatowicz, Casimiria civitatis urbi Cracoviensi confrontatae origio (…), rkps, BJ, sygn. 3742), czemu jednak zdają się przeczyć przekazy o pracach prowadzonych przy bóżnicach (por. przypisy 57 i 59).
56. Bałaban, Historia, t. I, s. 207.
57. Szczególnie dużo nazwisk budowniczych włoskich notują akta kazimierskie z lat 1559–4570; por. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 37–39, 49v.
58. Por. Rejduch-Samkówa, o.c.
59. Bałaban, Historia, t. I, s. 143, 145; Dyplomatariusz, nr 73; Żychiewicz, o.c.
60. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 36–36v.
61. J.w., k. 35.
62. W r. 1556 prowadzi on prace dla miejskiego Walkiera, w r. 1558 „robi ugodę względem budowania domu w Krakowie na Szczepańskiej ulicy”, w r. 1559 zawiera kontrakt z Janem Mieleckim „o murowanie 4 sklepów we dworze (…) za cmentarzem św. Trójcy w Krakowie”; BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 34v, 36–36v.
63. Dyplomatariusz, s. 58, nr 62.
64. Por. Radwański, o.c.
65. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 41.
66. J.w., k. 70v.
67. Poniższa charakterystyka przeprowadzona została na podstawie badań i ustaleń M. Łukacza; por. przypis 44.
68. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 55v.
69. J.w., t. 8, k. 73 i nn.
70. Por. przypis 36.
71. Por. widoki Starej Bóżnicy: fotografia publikowana w Tygodniku Ilustrowanym z r. 1905, s. 265 i rysunek Stanisława Tondosa z tegoż okresu (Muzeum Narodowe w Krakowie, sygn. III/r.a/487. Kwerenda ikonograficzna, wykorzystana w nin. artykule, prowadzona była w oparciu o materiały Pracowni Ikonografii Krakowa Muzeum Narodowego w Krakowie; za udostępnienie tych materiałów autor dziękuje Panu doc. dr hab. Jerzemu Banachowi.
72. Zamieszkały tu w r. 1597 jego następca był oskarżony o fałszowanie monety; BJ, rkps 5357/II, t. 8, k. 70v.
73. BJ, rkps 5357/II, t.7, k. 37–38.
74. M. Krasnowolska, Z dziejów budowy ze społu augustiańskiego, Rocznik Krakowski XL VII, 1976, s. 34.
75. Tablica fundacyjna muru zachowała się do dziś jako element lapidarny w budynku „Zerwikaptura” w Krakowie, ul. Kanonicza 12; relikt muru jest zachowaną do dziś granicą między posesjami przy pl. Bawół 1 i 3 oraz przy ul. Dajwór 19 i 21. Por. także: Ranatowicz, o.c.; Bałaban, Historia, t. I, s. 199; BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 81. Fragment innego odcinka muru zachował się w południowej pierzei dzisiejszego pl. Nowego.
76. Brama Gliniana zwana też Krakowską broniła wjazdu do Kazimierza od strony północnej (t.j. od Krakowa); znajdowała się w biegu dzisiejszej ul. Krakowskiej, w rejonie skrzyżowania z dzisiejszą ul. Meiselsa.
77. Prawa i przywileje, t. II, s. 100–104, nr 867, 868; Dyplomatariusz, s. 211; por. też Bałaban, Historia, t. I, s. 198.
78. Posesje te były identyczne ze wzmiankowanymi wcześniej (1540; por. wyżej) domami „przybyłowskimi”; w r. 1548 złotnik krakowski Jerzy Przybyło ofiarował dwa swe domy przy ulicy Żydowskiej kazimierskiemu szpitalowi św. Leonarda oraz trzy inne domy w tymże rejonie krakowskiemu szpitalowi śś. Rocha i Sebastiana, co w r. 1549 zakwestionował mieszczanin kazimierski Jan Niziołek; BJ, rkps 5357/II t. 7, k. 125.
79. BJ, rkps 5357/II, t. 8, k. 105. Posesje i domy „Przybyłowskie”, „Szpitalne”, „Burmistrzowskie” i „Niziołkowskie” wymieniane są obok siebie (wzg. zamiennie) w spisach podatkowych z w. XVI i XVII (por. przypis 35).
80. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 75v.
81. J.w., k. 24v.
82. Ranatowicz, o.c.
83. APmK, sygn. K-748.
84. Np. w r. 1625 właściciel domu przy dzisiejszej ul. Józefa 20 Sebastian Górski czyni zapis „super domo sua lapidea inter Szlachetczyna (właścicielka dzisiejszego domu przy ul. Józefa 18 – przyp. aut.) et plateolam (dzis. ul. Nowa – przyp. aut.), qua itur ad Curiam Jordanowska” (archiwum klasztoru kano ników regularnych lateraneńskich w Krakowie – cyt. dalej AKRL – sygn. II-C-27, s. 39–40). Podobne określenie sytuacji „kamienicy Górskiej” znajdujemy w latach 1636 („in platea Judaica acialiter, penes do mum… olim Matthiae Pannificis (Józefa 18 – przyp. aut.) et vicum transversalem ad Curiam Jordanow ska tenentem”; AKRL, sygn. II-D-20, s. 181–182), 1639 (AKRL, sygn. II-D-31, s. 127), 1648 (tu „platea transversalis” określona jest jako prowadząca z ulicy Żydowskiej „ad moenian civitatis seu Lapideam Jordanowska”; AKRL, sygn. II-C-27, k. 55), 1696 (AKRL, sygn. II-D-31, s. 135). Z informacjami tymi pokrywają się też wnioski wynikające z lustracji murów obronnych w r. 1663: lustratorzy, posuwając się od baszty przy północno-wschodnim narożniku muru obronnego ku bramie Glinianej (a więc ze wschodu ku zachodowi) docierają do zapleczy „kamienicy Jordanowskich” dopiero po minięciu m.in. zapleczy kilku „kamienic” i domów żydowskich (niewątpliwie w rejonie dzisiejszej Szerokiej 2 – Miodowej 41), muru cmentarza żydowskiego (Remuh) i bóżnicy (Kupa); BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 88v–89v. W r. 1672 dzisiejsza ul. Bożego Ciała określona jest jako „ulica, którą od Bramy Bocheńskiej (na osi dzis. ul. Gazowej, w południowym odcinku murów kazimierskich – przyp. aut.) do Bramy przy Jordanowskiej Kamienicy, blisko Huty Złotników Krakowskich (chodzi tu o topnię złota, która znajdowała się w rejonie zapleczy dzisiejszej posesji przy ul. Józefa 12 – przyp. aut.) jeżdżono” (AKRL, sygn. II-C-28, s. 68), przy czym owa brama przy „Jordanowskiej Kamienicy” byłaby zapewne identyczna z notowaną w w. XVIII „furtką Rybacką” na osi wsp. kanału i dzisiejszej ul. Nowej (por. niżej, przypis 86).
85. Por. dokument z r. 1791, dotyczący „kanału publicznego, z konwentu Bożego Ciała ku bramie z dawna Rybacka rzeczonej, (…) na (…) Podbrzezie (…) ciągnącego się” (APmK, sygn. K-358) i opis z r. 1795 („Kanał ten zaczyna się w konwencie Bożego Ciała w podwórzu”, przecina ulicę Żydowską między do mami Smolińskiego i Życińskiego – tj. dzis. Józefa 20 i 22; AKRL, sygn. II-D-2, s. 253–256).
86. APmK, teka WMK VI, nr 116.
87. Bałaban, Historia, t. I, s. 208, 261–262; Ranatowicz, c.c., k. 31v; BJ, rkps 5357/II, t. 10, k. 182.
88. BJ, rkps 5357/II, t. 7, k. 72, 89.
89. Bałaban, Historia, t. I, s. 208.
90. J.w., t. II, s. 14.
91. Szwedzką linię obronną zrekonstruować można w oparciu o plany miasta z końca w. XVIII, cennym materiałem archiwalnym są też spisy podatkowe z lat 1671 i 1673 (APmK, sygn. K-786, K-748), wspominające o licznych domach przedmiejskich, które „w wał wpuścił nieprzyjaciel”. Por. także J. Bogda nowski, Warownie i zieleń twierdzy Kraków, Kraków 1979.
92. „Taryffa Żydów w województwie krakowskim”, BJ, rkps 5371, k. 182.
93. Por. liczne widoki dwupiętrowego domu drewnianego, zachowanego do końca w. XIX przy bóżnicy Izaaka (m.in. rysunek Antoniego Kozakiewicza, Biblioteka Główna ASP w Krakowie, nr 4284/pudło XVIII).
94. BJ, rkps 5357/II, t. 8, k. 134; por. także uprzednie postanowienie władz miejskich Kazimierza w tej sprawie (tamże, t. 7, k. 111). Niektórzy mieszczanie kazimierscy występowali przeciwko temu przywilejowi w r. 1785 (tamże, t. 8, k. 134).
95. Bałaban, Historia, t. II, s. 578–579.
96. Od r. 1799 prowadzone były prace przy brukowaniu ulic; D. Rederowa, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego (1796–1809), cz. I, Rocznik Krakowski XXXIV, 1958, s. 84.
97. APmK, teka WMK VI, nr 262.
98. APmK, teka XXI, nr 6.
99. J. Biedroński, Dalszy poczet prałatów Księży Kanoników Regularnych. Lateraneńskich, zebrany z rękopisów 1919, rkps, AKRL, s. 24–27.
100. J. Bieniarzówna, J. Małecki, Dzieje Krakowa, t. III, Kraków 1979, s. 39, 45.
101. Bałaban, Historia, t. II, s.
102. M. Bałaban, Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa, Kraków 1935, s. 12.
103. APmK, teka XXI, nr 7.
104. APmK, fasc. 93.
Downloads
Published
Issue
Section
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
See more at Copyright & Licensing tab.
