Plac Nowy krakowskiego Kazimierza. Zapis historii od XIV do XX wieku
DOI:
https://doi.org/10.32030/KRZY.2022.04Słowa kluczowe:
Kazimierz krakowski, Miasto Żydowskie, dwór Jordanów, regulacje urbanistyczneAbstrakt
Dzisiejsza forma placu Nowego, ukształtowana w skali dwuwymiarowej około 1873 roku, a trójwymiarowej – z wysoka zabudowa w pierzejach i Okrąglakiem w centrum – na przełomie XIX i XX wieku, jest wypadkową przekształceń następujących w ciągu wieków. Zasadnicze znaczenie miał układ urbanistyczny Kazimierza wytyczony w wyniku lokacji miasta w 1335 roku. Nie mniejszą rolę odegrało włączenie doń Bawołu (1340) i budowa muru obronnego, którego linia zdeterminowała północną pierzeję dzisiejszego placu. Zagospodarowanie terenów pomiędzy działkami po północnej stronie dzisiejszej ulicy Józefa (pierwotnej Sukienniczej, od przełomu XV i XVI wieku Żydowskiej) wprowadziło tu na przełomie średniowiecza i nowożytności szereg nowych funkcji i budowli, m.in. topnię złota cechu krakowskich złotników zwana huta (sytuacja odpowiadającą dzisiejszej posesji Centrum Kultury Żydowskiej przy ulicy Meiselsa 17 / plac Nowy) oraz dwór Jordanów z budynkiem w rejonie dzisiejszego placu Nowego 3 (pierzeja południowa) i ogrodem zajmującym zachodnią część obecnego placu. Jego zachodnią pierzeję zdeterminował kanał zbierający nieczystości z klasztoru Kanoników Regularnych Laterańskich i przyległych kamienic, mający ujście do dawnego koryta Wisły (Starej) za murem obronnym miasta. Kolejny ważny etap to włączenie omawianego terenu do kazimierskiego Miasta Żydowskiego w ramach jego ostatniego poszerzenia dokonanego w 1608 roku. Pojawiająca się wówczas nazwa miejscowa – area nova Iudaeorum – trafić miała z czasem do dzisiejszej nazwy placu. Owa area traktowana była jako rezerwa dla zabudowy drewnianej, kształtowanej przez uboższych mieszkańców, zachowanej jeszcze w XIX wieku, znanej z archiwalnych planów i rysunków krakowskich artystów. Nowoczesne plany urbanistyczne zakładające – bezskutecznie – likwidację zabudowy drewnianej na rzecz murowanej przyniosły lata Wolnego Miasta Krakowa (1815–1846). Ówczesne koncepcje urbanistyczne doczekały się realizacji w dobie autonomii galicyjskiej (1867–1918) w postaci wspomnianych działań z około 1873 roku i z przełomu XIX i XX wieku. Tragedia Holokaustu przyniosła całkowitą zmianę społecznego charakteru tej dawnej żydowskiej części Krakowa. Dawna architektura zachowana tu jest znacznie lepiej niż przy sąsiedniej ulicy Kupa. Nie przepadł zatem nastrój tej enklawy, której tradycję podtrzymuje wspomniane Centrum Kultury Żydowskiej w bet ha-midraszu Bne Emuna. Wśród starszych mieszkańców przetrwała dawna, nieoficjalna nazwa placu Nowego: plac Żydowski. Kultywowanie tej tradycji i pamięci jest dzisiaj wyzwaniem z zakresu niematerialnych wartości kulturowych, istotniejszym nawet od utrzymywania zabytkowej substancji.
Bibliografia
Atlas historyczny miast polskich. Red. Roman Czaja. T. 5. Małopolska. Red. Zdzisław Noga. Z. 1. Kraków. Red. Zdzisław Noga. Kraków 2007
Bałaban Majer: Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304–1868). T. 1. (1304–1655). Kraków 1912
Bałaban Majer: Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868. T. 1. 1304–1655. Kraków 1931
Bałaban Majer: Przewodnik po Żydowskich zabytkach Krakowa. Kraków 1935
Bałaban Majer: Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868. T. 2. 1655–1868. Kraków 1936
Bęczkowska Urszula: Karol Kremer i krakowski Urząd Budownictwa w latach 1837–1860. Kraków 2010
Bieniarzówna Janina, Małecki Jan M.: Dzieje Krakowa. T. 2. Kraków w wiekach XVI–XVIII. Kraków 1984
Borowiejska-Birkenmajerowa Maria, Demel Juliusz: Działalność urbanistyczna i architektoniczna Senatu Wolnego Miasta Krakowa w latach 1815–1846. Warszawa 1963
Grabowski Ambroży: Kraków i jego okolice. Wyd. 5. Kraków 1866
Jakimyszyn Anna: Żydzi krakowscy w dobie Rzeczpospolitej Krakowskiej. Status prawny – przeobrażenia gminy – system edukacyjny. Kraków–Budapest 2008
Jakimyszyn Anna: The Statute Organizing the Followers of the Law of the Old Testament in the Free City of Kraków and its Environs: Origins, History, Regulations. „Scripta Judaica Cracoviensia” 2010, Vol. 8, s. 69–75
Katalog dawnych map wieloskalowych Krakowa XVI–XIX wieku. Red. Michał Odlanicki-Poczobutt. Warszawa–Kraków 1981
Konieczna Wanda: Początki Kazimierza (do r. 1419). W: Studia nad przedmieściami Krakowa. Biblioteka Krakowska, nr 94. Kraków 1938, s. 7–90
Krasnowolski Bogusław: Rozwój przestrzenny i architektoniczny Miasta Żydowskiego na Kazimierzu. „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 1988, z. 15, s. 84–98
Krasnowolski Bogusław: Układ przestrzenny krakowskiego Kazimierza w wieku XIV. „Rocznik Krakowski” 1988, t. 54, s. 17–58
Krasnowolski Bogusław: Z badań nad architektura i urbanistyka krakowskiego Kazimierza w okresie późnośredniowiecznym i nowożytnym. „Rocznik Krakowski” 1989, t. 55, s. 103–112
Krasnowolski Bogusław: Ulice i place krakowskiego Kazimierza. Z dziejów chrześcijan i Żydów w Polsce. Kraków 1992
Krasnowolski Bogusław: Kazimierskie Miasto Żydowskie i jego zabudowa w połowie XVII wieku w świetle niektórych przekazów źródłowych. „Krzysztofory Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2004, z. 22, s. 7–33
Krasnowolski Bogusław: Lokacyjne układy urbanistyczne na obszarze Ziemi Krakowskiej w XIII i XIV wieku. Cz. 2. Katalog lokacyjnych układów urbanistycznych. Kraków 2004
Krasnowolski Bogusław: Krakowski Kazimierz w dobie upadku: od najazdu szwedzkiego (1655–1657) do dzieła Komisji Dobrego Porządku (1786–1791) i trzeciego rozbioru Polski (1795). „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2009, z. 27, s. 139–158
Krasnowolski Bogusław: Boźnice i cmentarze kazimierskiego Miasta Żydowskiego. W: Cracovia Iudaeorum 3D. Kraków 2013, s. 99–136
Krasnowolski Bogusław: Krakowski Kazimierz. Historia i kultura. Biblioteka Krakowska, nr 186. Kraków 2022
Krasnowolski Bogusław, Łukacz Marek M.: Zabudowa mieszkalna kazimierskiego Miasta Żydowskiego do połowy wieku XVII. W: Cracovia Iudaeorum 3D. Kraków 2013, s. 160–173
Lepszy Leonard: Cech złotników krakowskich. „Rocznik Krakowski” 1898, t. 1, s. 202–206
Niezabitowski Michał: Pierwszy „Wielki Kraków” – proces „pękania” murów obronnych Krakowa 1791–1802. „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2005, z. 23, s. 71–78
Nowolecki Aleksander: Wykaz ulic, placów, kościołów i domów miasta Krakowa i Podgórza ułożony na podstawie ksiąg hipotecznych i urzędowych źródeł, uzupełniony historycznemi objaśnieniami. Kraków 1880
Odlanicki-Poczobutt Michał, Traczewska-Białek Zofia: Plan Kołłatajowski źródłem wiedzy o Krakowie. „Rocznik Krakowski” 1977, t. 48, s. 9–18
Plan miasta Krakowa Ignacego Enderle z lat (1802–1805) 1807–1808 tak zwany Senacki wraz z wykazem realności miasta Krakowa z początku XIX wieku. Wyd. Henryk Münch. Kraków 1959
Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie: Kalahora Salomon. Hasło oprac. Paweł Fijałkowski. T. 1. Red. Zofia Borzymińska, Rafał Zebrowski. Warszawa 2003, s. 743
Rederowa Danuta: Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego (1796–1809). Cz. 1. Zagadnienia urbanistyczne. Wrocław 1958
Sikorski Rudolf: Kraków roku 1900 oraz jego podział administracyjny w ciągu XIX stulecia. Kraków 1904. Odb. w: „Kalendarz Krakowski Józefa Czecha na rok 1904” 1904, R. 73, s. 75–96
Tomkowicz Stanisław: Ulice i place Krakowa w ciągu dziejów, ich nazwy i zmiany postaci. Biblioteka Krakowska, nr 63–64. Kraków 1926
Szewczuk Jan: Kronika klęsk elementarnych w Galicji w latach 1772–1848 (z wykresami). Lwów 1939
Świszczowski Stefan: Miasto żydowskie na Kazimierzu w świetle nowych badan. „Biuletyn Krakowski” 1960, t. 2, s. 47–72
Świszczowski Stefan: Miasto Kazimierz pod Krakowem. Kraków 1981
Zbroja Barbara: Jewish Architects in Cracow 1868–1939. „Scripta Judaica Cracoviensia” 2006, Vol. 4, s. 27–60
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Szczegóły zob. w zakładce Prawa autorskie i udostępnianie.
