Polisemia i synonimia w rekonstrukcji językowego obrazu ostu w polskiej tradycji ludowej

Autor

DOI:

https://doi.org/10.12797/LV.14.2019.28.12

Słowa kluczowe:

polisemia, synonimia, językowy obraz świata, definicja kognitywna, rośliny, oset

Abstrakt

Polysemy and Synonymy in the Reconstruction of the Linguistic Image of Thistle in Polish Folklore

In the first part of the article, the author attempts to determine which plant should be described in the entry OSET (‘thistle’) in Słownik stereotypów i symboli ludowych (‘A Dictionary of Folk Stereotypes and Symbols’), as the name oset is polysemic in Polish dialects and can refer not only to thistle (Carduus), but also to other similar plants with prickly leaves/stems and roundish red, purple or pink flowers, most often to cirsium (Cirsium), less often to cottonthistle (Onopordon) or milk thistle (Silybum). Villagers either identify these plants with each other, or distinguish them from each other, but nevertheless count them together in the common ‘category of thistles’. Hence the proposal that all the above mentioned ‘thistles’ should be included in the entry for OSET. The method of defining adopted in the Dictionary…, so-called cognitive definition, allows for it as its purpose is to reconstruct the colloquial, ‘stereotypical’ way of conceptualizing reality; it describes ‘mental objects’, ‘social notions of objects’ – not, as typically in dictionary definitions, words or the real-world objects that correspond to them. In the second part of the article, the author analyses synonyms and hyponyms of all of the ‘thistles’ that have been selected for description. Although from a scientific point of view some of them are only quasi-synonyms, they form a semantically consistent group, and are worth being included in the definition of OSET, because they strengthen or profile the basic image of OSET that has been reconstructed on the basis of other sources (proverbs, songs, tales, legends, descriptions of beliefs and practices, etc.). For example, bodziak (lit. ‘one that gores’), drapacz (lit. ‘one that scratches’) talk about thistle as a sharp, prickly plant; kolkowe ziele (lit. ‘colic herb’) – a plant believed to heal stabbing pains; diabelski oset (lit. ‘devil’s thistle’), diabelskie nasienie (lit. ‘devil’s seed’) – a plant perceived as devilish; czartopłoch (lit. ‘one that scares the devil away’) – an apotropaic plant, etc.

Pobrania

Brak dostęþnych danych do wyświetlenia.

Bibliografia

Literatura:

Bartmiński J., 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji, [w:] idem (red.), Konotacja, Lublin, s. 169–183.

Bartmiński J., 1996, O „Słowniku stereotypów i symboli ludowych”, [w:] idem, S. Niebrzegowska (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. I: Kosmos, z. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin, s. 9–34.

Bartmiński J., 2015, Perspektywa semazjologiczna i onomazjologiczna w badaniach językowego obrazu świata, „Poradnik Językowy” nr 1, s. 14–29.

Budziszewska W., 1991, Na drogach i bezdrożach etymologii ludowej (pol. bot. ostropest, Silybum marianum), „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” XXIX, s. 91–94.

Głaz A., Prorok K., 2014, Of Triangles, Trapeziums and Ethnolinguists: The Linguistic Worldview Revisited, [w:] M. Kuźniak, A. Libura, M. Szawerna (red.), From Conceptual Metaphor Theory to Cognitive Ethnolinguistics. Paterns of Imagery in Language, Frankfurt am Main, s. 207–228.

Łuczaj Ł., 2008, Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych, „Lud” 92, s. 43–64.

Moszyński K., 1939, Kultura ludowa Słowian, cz. 2: Kultura duchowa, z. 2, Kraków.

Rogowska E., 2000, Synonimia i polisemia w kaszubskich nazwach przebiśniegu i śnieżycy wiosennej, „Gdańskie Studia Językoznawcze” VII, s. 123–136.

Rostafiński J., 1900, Symbola ad historiam naturalem medii aevi. Plantas, animalia, lapides et cetera simplicia medicamenta quae in Polonia adhibebantur inde a XII usque ad XVI saeculum (quattuor cum tabulis), cz. 1, Cracoviae.

Waniakowa J., 2012, Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Zagadnienia ogólne, Kraków.

Źródła i słowniki:

BudzSłow: W. Budziszewska, Słowiańskie słownictwo dotyczące przyrody żywej, Wrocław 1965.

DejKiel: K. Dejna, Słownictwo ludowe z terenów województwa kieleckiego i łódzkiego, „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” XXV, 1979, s. 123–276.

DekSier: J.P. Dekowski, Strzygi i topieluchy. Opowieści sieradzkie, Warszawa 1987.

DworMaz: S. Dworakowski, Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, cz. 1: Zwyczaje doroczne i gospodarskie, Białystok 1964. FolfZag: S. Folfasiński (oprac.), Polskie zagadki ludowe, Warszawa 1975.

GajStal: W. Gaj-Piotrowski, Duchy i demony w wierzeniach ludowych z okolic Stalowej Woli, Rozwadowa i Tarnobrzega, Wrocław 1993.

GórnMalb: H. Górnowicz, Dialekt malborski, t. I: Fonetyka, fleksja i składnia, Gdańsk 1967; t. II: Słownik, cz. 1: A–Ó, Gdańsk 1973; cz. 2: P–Ż, Gdańsk 1974.

KąśILG: J. Kąś, Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej, t. I–IX, Bukowina Tatrzańska – Nowy Sącz 2015–2019.

KąśSGO: J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, wyd. II popr. i poszerz., t. I–II, Kraków 2011.

KolbRad: O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 21: Radomskie, Kraków 1964 [1888].

KosEtn: W. Kosiński, Materyały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicyi zachodniej, cz. 2: Wierzenia i przesądy, „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” 7, 1904, s. 3–86.

KrzPBL: J. Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, t. I–II, Wrocław 1962–1963.

KrzyżWiM: B. Krzyżaniak, A. Pawlak, Warmia i Mazury, cz. 1: Pieśni doroczne i weselne, cz. 2: Pieśni balladowe i społeczne, cz. 3: Pieśni zalotne i miłosne, cz. 4: Pieśni rodzinne i taneczne, cz. 5: Pieśni religijne i popularne, „Polska Pieśń i Muzyka Ludowa. Źródła i Materiały”, t. 3, Warszawa 2002.

KurRoś: H. Kurek, Językowo-kulturowy obraz wsi podkarpackiej wpisany w nazwy roślin, [w:] eadem, J. Labocha (red.), Studia linguistica Danutae Wesołowska oblata, Kraków 2004, s. 129–156.

NiebPrzes: S. Niebrzegowska, Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2000.

NKPP: J. Krzyżanowski i in. (oprac.), Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, t. 1–4, Warszawa 1969–1978.

PalZer: A. Paluch, „Zerwij ziele z dziewięciu miedz…”. Ziołolecznictwo ludowe w Polsce w XIX i początku XX wieku, Wrocław 1989.

RogWag: E. Rogowska-Cybulska, Gwarowy obraz roślin w świetle aktywności nominacyjnej ich nazw (na przykładzie gwary wsi Wagi w powiecie łomżyńskim), Gdańsk 2005.

SEBań: A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1–2, Warszawa 2000.

SEBor: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.

SEBr: A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970 [1927].

SGK: B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I–VII, Wrocław 1967–1976.

SGLub: H. Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny, t. I–V, Lublin 2012–2017.

SGOWM: Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur, t. I–II, red. Z. Stamirowska, oprac. A. Basara, Wrocław 1987, 1991, t. III, red. Z. Stamirowska, H. Perzowa, oprac. A. Basara, Warszawa – Kraków 1993, t. IV–V, red. H. Perzowa. D. Kołodziejczykowa, oprac. U. Dobrzyniec-Konarska, Warszawa – Kraków 2002, t. VI, red. D. Kołodziejczykowa, K. Sobolewska, Warszawa – Kraków 2014, t. VII, red. K. Sobolewska, Warszawa – Kraków 2018.

SGP: Słownik gwar polskich, red. M. Karaś (Źródła, t. 1), J. Reichan (t. 2–9, z. 2), S. Urbańczyk (t. 2–5), J. Okoniowa (t. 6–9, z. 2), B. Grabka (t. 7–9, z. 2), R. Kucharzyk (t. 9, z. 2), t. 1–3: Wrocław – Warszawa – Kraków 1977–1991, t. 4–9, z. 4: Kraków 1992–2017.

SGPog: A. Wietrzyk, Słownik gwary Pogórzan (z okolic Gorlic), Gorlice 2011.

SimDrzew: D. Simonides, Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, Opole 2010.

SSiSL: J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska (red.), Słownik stereotypów i symboli ludowych, t. I: Kosmos, z. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie, Lublin 1996, z. 2: Ziemia, woda, podziemie, Lublin 1999, z. 3: Meteorologia, Lublin 2012, z. 4: Świat, światło, metale, Lublin 2012, t. II: Rośliny, z. 1: Zboża, Lublin 2017, z. 2: Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe, Lublin 2018.

SStp: S. Urbańczyk (red.), Słownik staropolski, t. I–XI, Wrocław 1953–2002.

SurOpocz: G. Surma, Teksty gwarowe spod Opoczna, „Język Polski” LXVIII, 1988, s. 42–46.

SzymDOM: M. Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. I–VIII, Wrocław 1962–1973.

ŚwiętNadr: J. Świętek, Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny, Kraków 1893.

TomMaz: A. Tomaszewski, Mowa tzw. Mazurów wieleńskich, Poznań 1936.

UdzKrak: S. Udziela, Rośliny w wierzeniach ludu krakowskiego, „Lud” XXX, 1931, s. 36–75.

Pobrania

Opublikowane

2019-11-29

Jak cytować

Prorok, K. (2019) „Polisemia i synonimia w rekonstrukcji językowego obrazu ostu w polskiej tradycji ludowej”, LingVaria, 14(28), s. 181–193. doi: 10.12797/LV.14.2019.28.12.

Numer

Dział

Etnolingwistyka

Informacje o finansowaniu