Dlaczego Bałtowie i Słowianie liczyli pokrewieństwo w kolanach, czyli o etymologii słow. kolěno ‘kolano; ród’ i lit. kẽlis ‘kolano; ród’
DOI:
https://doi.org/10.12797/LV.15.2020.29.16Słowa kluczowe:
etymologia, języki bałtyckie, języki słowiańskie, indoeuropeistyka, prawo zwyczajoweAbstrakt
Why did Balts and Slavs count kinship in knees, or the etymology of slav. Kolěno ‘knee; tribe’ and lith. Kẽlis ‘knee; tribe’
OCS. kolěno ‘knee; tribe, generation’ (cf. Polish pokolenie ‘generation’) and Lith. kẽlis ‘knee; joint in a plant; tribe; degree of kinship’ come from old adjectives with possessive suffixes (-ěn- in Slavic and -ija- in Baltic). Their primary meaning was ‘a joint in the body’ (*‘a rotating part of the body’). Both were formed from nouns with the meaning ‘wheel’ (OCS. kolo, kolese ‘wheel’, Old Prussian kelan ‘wheel’, Latvian duceles ‘chaise’; IDE. *kwelh1- ‘to turn, to rotate’). The hypothesis proposed in this paper explains the semantic relationship between Slav. kolěno ‘knee; tribe, generation’ and Proto-Slav. *kel-nŭ- > *čelnŭ- > Slovenian člèn // Serbo-Croatian člȃn ‘joint; ankle, talus’. Assuming that the meaning ‘joint’ was the original one, OCS. kolěno ‘tribe, generation’ and Lith. kẽlis ‘degree in relationship; tribe’ can be interpreted as old terms of customary law in the field of succession. The counting of kinship by enumeration of body parts from the head to the middle fingernail has been preserved in Middle Low German customary law, so-called “Sachsenspiegel”. The hypothesis is supported by numerous parallels: Lith. sąnarys ‘a joint in the body; (OLith.) ‘generation’, Lith. stráipsnis ‘body part; (OLith.) generation’, OPr. streipstan ‘body part; generation’, Middle High German Gelied ‘body part; generation’, and Middle Low German lede ‘a joint in the body; body part; degree of kinship’.
Pobrania
Bibliografia
Teksty źródłowe i słowniki:
Baetke W., 2006, Wörterbuch zur altnordischen Prosaliteratur. Digital; vollständiges Faksimile der 1. Auflage (Berlin 1965–1968) zusammen mit Titelei und beiden Vorwörtern der zweiten, durchgesehenen Auflage (Darmstadt 1976) samt Korrekturen, erweitert um einen alphabetischen Stichwortindex aller im Wörterbuch verzeichneten altnordischen Wörter mit Flexions- und Wortklassenangaben, oprac. H. Fix, N. Endres, A. Schabalin, współpr. A. Braml, S. Holtzhauer, J. Ilgner, A.-K. Müller, F. Schwabe, Greifswald.
Blaise A., 1975, Lexicon latinitatis medii aevi. Dictionnaire latin-français des auteurs du moyen âge, Turnholti.
Bosworth J., Northcote Toller T., 1898, An Anglo-Saxon Dictionary, Oxford, [on-line:] http://www.bosworthtoller.com/about.
DP: Postilla Catholicka. Tái est: Iźguldimas Ewangeliu kiekwienos Nedelos ir szwętes per wissús metús. Per Kúnigą Mikaloiv Davkszą Kanonîką Médnikų… 1599, [w:] J. Palionis (red.), Mikalojaus Daukšos 1599 metų Postilė ir jos šaltiniai, Vilnius 2000, s. 36–1303.
Karulis K., 1992, Latviešu etimoloģijas vārdnīca divos sējumos, t. 1–2, Rīga.
Katkus M., 1931, Balanos Gadynė. Vaizdai iš netolimos praeities, „Mūsų Tautosaka” 4.
Köbler G., 2014, Mittelniederdeutsches Wörterbuch, wyd. 3, [on-line:] http://www.koeblergerhard.de/mndwbhin.html.
LKŽ: K. Ulvydas (red.), Lietuvių kalbos žodynas, t. 12, Vilnius 1981.
Mažiulis V., 1993, Prūsų kalbos etimologijos žodynas, t. 2: I–K, Vilnius.
Niermeyer J.F., 1976, Mediae Latinitatis lexicon minus, Leiden.
Repgow E. von, 1861, Des Sachsenspiegels erster Theil, oder das sachsische Landrecht: nach der Berliner Handschrift v. J. 1369, Berlin.
SD 3: Dictionarium trium lingvarum. In usum Studiosae Iuventutis, avctore […] Constantino Szyrwid… (1642), [w:] K. Pakalka, J. Kruopas, A. Lyberis, J. Marcinkevičius, A. Ivaškevičius (red.), Pirmasis lietuvių kalbos žodynas, Vilnius 1979, s. 95–658.
SP: Šyrwids Punktay sakimu (Punkty kazań). Teil I: 1629, Teil II: 1644; litauisch und polnisch, wstęp F. Specht, Göttingen 1929.
SPsł: F. Sławski (red.), Słownik prasłowiański, t. 2: C–Davьnota, Wrocław 1976, s. 95–658.
Sreznevskij I.I., 1893, Materialy dlja slovarja drevnerusskogo jazyka, t. 1: A–K, Sankt Peterburg.
Literatura:
Arumaa P., 1985, Urslavische Grammatik. Einführung in das vergleichende Studium der slavischen Sprachen, t. 3: Formenlehre, Heidelberg.
Benveniste É., 1927, Notes sogdiennes, „Mémoires de la Société de Linguistique” 27, s. 51–53.
Białuński G., 2014, „Cognati” czy „agnati”? Przyczynek w sprawie rodu u pogańskich Prusów, „Pruthenia” 9, s. 183–205.
Casaretto A., 2004, Nominale Wortbildung der gotischen Sprache. Die Derivation der Substantive, Heidelberg.
Derksen R., 1996, Metatony in Baltic, Amsterdam – Atlanta.
Endzelin J., 1922, Lettische Grammatik, Riga.
Griepentrog W., 1995, Die Wurzelnomina des Germanischen und ihre Vorgeschichte, Innsbruck.
Gulczyński A., Lesiński B., Walachowicz J., Wiewiorowski J., 2002, Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, wyd. 2 popr. i zm., Poznań.
Heubeck A., 1985, Zu den mykenischen Stoffadjektiven, „Münchener Studien zur Sprachwissenschaft” 46, s. 123–138.
Kabašinskaitė B., 2014, Etimologijos metmenys. Istorija – teorija – skaitiniai, Vilnius.
Kroonen G., 2013, Etymological Dictionary of Proto-Germanic, Leiden – Boston.
Kuryłowicz J., 1966, Bałtycka deklinacja na -ē-, „Acta Baltico-Slavica” 3, s. 83–88. Przedruk w: Les thémes en -ē- du Baltique, s. 418–425, [w:] idem, Esquisses linguistiques II, München 1975.
Loth J., 1917–1919, Notes étymologiques et lexicographiques, „Revue Celtique” 37, s. 65–69, 297–316.
Loth J., 1923, Le mot désignant le genou au sens de génération chez les Celtes, les Germains, les Slaves, les Assyriens, „Revue Celtique” 40, s. 143–152.
Otrębski J., 1965, Gramatyka języka litewskiego, t. II: Nauka o budowie wyrazów, Warszawa.
Pârvulescu A., 1997, ‘Knee’ and ‘generation/people’ in Indo-European: Lat. „poples” ‘knee’ vs. „populus” ‘people’ and parallels, „Indogermanische Forschungen” 102, s. 74–83, https://doi.org/10.1515/9783110243437.74.
Risch E., 1974, Wortbildung der homerischen Sprache, Berlin – New York.
Schindler J., 1975, Zum Ablaut der neutralen s-Stämme des Indogermanischen, [w:] H. Rix (red.), Flexion und Wortbildung. Akten der V. Fachtagung der Indogermanischen Gesellschaft. Regensburg, 9.-14. September 1973, Wiesbaden, s. 259 –267.
Schwyzer E., 1990, Griechische Grammatik. Erster Band. Allgemeiner Teil. Lautlehre. Wortbildung. Flexion, München.
Sławski F., 1974, Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego, [w:] idem (red.), Słownik prasłowiański, t. 1: A–B, Wrocław, s. 43–141.
Stang Ch., 1966, Vergleichende Grammatik der Baltischen Sprachen, Oslo.
Stüber K., 2002, Die primären s-Stämme des Indogermanischen, Wiesbaden.
