Szary Dom w kontekście badań interdyscyplinarnych

Abstrakt

Tematem wielokrotnie poruszanym podczas prac nad scenariuszem upamiętnienia KL Plaszow jest doświadczenie pustki. W przestrzeni poobozowej przetrwały nieliczne ślady przeszłości; są to rozmaite przekształcenia terenu, relikty architektoniczne cmentarzy żydowskich oraz obozowych budynków, a także pozostałości infrastruktury obozowej. Wyjątek stanowi jedyny budynek zachowany w obrębie upamiętnienia – Szary Dom. Celem artykułu jest przedstawienie przemian architektonicznych i funkcjonalnych obiektu, rekonstruowanych na podstawie badan prowadzonych podczas prac nad scenariuszem. Całość pracy wzbogacono o refleksje dotyczące roli Szarego Domu jako części Muzeum – Miejsca Pamięci KL Plaszow. Artykuł podzielono na dwie części. W pierwszej chronologicznie omówiono przemiany funkcjonalne i zmiany architektoniczne budynku. W tym celu wykorzystano rezultaty kwerendy źródłowej obejmującej materiały wizualne, takie jak plany, fotografie czy rysunki. Całość wzbogacono o analizę relacji świadków i dokumenty powojenne. Na tej podstawie wyróżniono trzy etapy funkcjonowania budynku. Pierwszy z nich obejmował okres od jego powstania jako części kompleksu nowego cmentarza żydowskiego, powstałego w Podgórzu z inicjatywy Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie. Projekt przygotował Adolf Siódmak (1879–1944). Budynek miał stanowić siedzibę administracji cmentarza i mieścił mieszkania pracowników oraz siedzibę bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza. Zapewne już podczas wstępnych prac przy budowie obozu wykonano również przebudowę samego budynku – adaptowano poddasze przez dodanie lukarn oraz zamurowano loggie od strony zachodniej. Od sierpnia 1943 roku w piwnicach Szarego Domu znajdował się areszt z celami ogólnymi oraz tzw. stójkami (bunkry, niem. Stehenbunker).W areszcie przetrzymywano więźniów odbywających kary regulaminowe oraz osoby przywiezione do obozu z zewnątrz, w tym oczekujące na egzekucje. W chwili zajęcia terenu przez wojska sowieckie Szary Dom był ponownie wykorzystywany na podobne cele: jako wewnętrzne więzienie. Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku budynek adaptowano namieszkania. Przebudowano wówczas częściowo wnętrza i piwnice oraz dobudowano balkony nad głównym wejściem (usunięte po 2010 roku). Budynek pełnił funkcje mieszkalna do 2017 roku. W drugiej części artykułu omówiono wyniki prac dokumentacyjnych i inwentaryzacyjnych, badan architektoniczno-konserwatorskich i archeologicznych prowadzonych w Szarym Domu i jego najbliższym otoczeniu od2017 roku. Wskazano autentyczne pozostałości budynku, jego formę i relikty. W dalszej części omówiono metody i wyniki prac inwetaryzacyjnych, które skupiały się na udokumentowaniu napisów, rysunków i inskrypcji zachowanych w celach aresztu znajdującego się w budynku. W zakończeniu przedstawiono założenia dotyczące funkcji Szarego Domu jako części planowanego upamiętnienia. Artykuł uzupełniony jest przez aneks, gdzie w tabeli przedstawiono wyniki badan dokumentacyjnych w piwnicach aresztu.