Cmentarze żydowskie w Podgórzu
Zarys problematyki badań
DOI:
https://doi.org/10.32030/KRZY.2020.03Słowa kluczowe:
judaizm, II wojna światowa, cmentarze żydowskie, Podgórze, KL PlaszowAbstrakt
Podczas II wojny światowej większość cmentarzy żydowskich w Polsce została zniszczona. Dotyczy to również dwóch krakowskich nekropoli zlokalizowanych w Podgórzu– cmentarza przy ulicy Jerozolimskiej (starego), założonego przez Żydów podgórskich w 1887 roku, oraz cmentarza przy ulicy Abrahama (nowego), powstałego z inicjatywy Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie i otwartego w 1932 roku. W latach 1942–1945 w miejscu obu nekropoli funkcjonował obóz pracy przymusowej, a następnie koncentracyjny Plaszow. Jak dotąd historia cmentarzy nie stanowiła przedmiotu odrębnego opracowania, dlatego tez celem artykułu jest przedstawienie najważniejszych ustaleń dotyczących historii, zmian przestrzennych oraz stanu zachowania nekropoli. W pracy wykorzystano materiały źródłowe, takie jak relacje źródłowe, materiały wizualne w formie zdjęć tradycyjnych i lotniczych, rysunki, plany, mapy oraz dokumenty historyczne. Dzięki nim wydzielono trzy główne etapy funkcjonowania obu cmentarzy, których opis znalazł odzwierciedlenie w strukturze pracy. W pierwszej części artykułu omówiono okres przedwojenny. Zrekonstruowano proces powiększania starego cmentarza oraz scharakteryzowano istniejące budynki. Przeanalizowano również dokumenty dotyczące pochówków (księga zmarłych). Zbadano także materiały dotyczące nowego cmentarza, a zwłaszcza przebiegu procesu inwestycyjnego. Szczególną uwagę poświęcono trójwymiarowym rekonstrukcjom hali przedpogrzebowej. W kolejnej części omówiono okres II wojny światowej, obejmujący takie wydarzenia jak zamknięcie starego cmentarza, dewastacja obu nekropoli, masowe egzekucje. Przeanalizowano zmiany przestrzenne dotyczące budowy baraków na gruntach cmentarnych oraz celowego niszczenia cmentarzy. W ostatniej części opisano dążenia do zachowania terenów cmentarzy jako przestrzeni o szczególnym znaczeniu kulturowym, próby ich ochrony, wpisania w idee upamiętnienia, a także prowadzone badania inwentaryzacyjne i archeologiczne. W podsumowaniu przedstawiono perspektywę koniecznych prac i możliwości dalszych badań.
Bibliografia
Bieberstein Aleksander: Zagłada Żydów w Krakowie. Kraków 1985
Brzoza Czesław: Żydzi Krakowa międzywojennego. Kalendarium. Kraków 2018
Drogomir Jerzy J.P.: Polegli w Galicji Zachodniej 1914–1915 (1918). Wykazy poległych i zmarłych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej. T. 3. Tarnów 2005
Gackowa Maria: Pierwsze ofiary okupanta w Krakowie Podgórzu. „Przegląd Lekarski” 1980, t. 37, z. 1, s. 146–147
Gawron Edyta: Obóz Płaszów – część nazistowskiego planu eksploatacji gospodarczej i ludobójstwa. W: Bednarek Monika, Gawron Edyta, Jeżowski Grzegorz, Zbroja Barbara, Zimmerer Katarzyna: Kraków – czas okupacji 1939–1945. Kraków 2010, s. 396–423
Hońdo Leszek: Stary żydowski cmentarz w Krakowie. Historia cmentarza. Analiza hebrajskich inskrypcji. Kraków 1999
Karski Kamil: KL Plaszow. Archeologia miejsca pamięci. Kraków 2019
Karski Kamil, Różycki Sebastian, Schwarz Aleksander: Memories of Recent Past. Objectives and Results of Non-invasive Archeological Research Project at KL Plaszow Memorial Site. „Analecta Archaeologica Ressoviensia” 2017, Vol. 12, s. 221–246, https://doi.org/10.15584/anarres.2017.12.13
Kiełkowski Roman: Zlikwidować na miejscu! Z dziejów okupacji hitlerowskiej w Krakowie. Kraków 1981
Kobuszewski Jacek: Cmentarze. Wrocław 1996
Kocik Katarzyna: Płaszów – próby upamiętnienia (1945–2007). W: Plaszow – odkrywanie. Kraków 2016, s. 97–141
Konopka Tomasz, Kwasek Paweł, Bochenek Maciej: Okupacja Krakowa 1939–1945 w protokołach sekcyjnych Zakładu Medycyny Sadowej. „Pamięć i Sprawiedliwość” 2008, nr 2, s. 83–103
Kotarba Ryszard: Egzekucje hitlerowskie w Podgórzu w latach 1939–43. W: Wydarzenia i miejsca pamięci narodowej w Podgórzu. Materiały IV Sesji Podgórskiej. Kraków 2003, s. 19–26
Kotarba Ryszard: Niemiecki obóz w Płaszowie 1942–1945. Warszawa–Kraków 2009
Kozioł Michał: Groby, kwatery i cmentarze wojenne z lat 1914–1920 na terenie gminy Kraków. Kraków 2008
Niemiec Mateusz: Wątki żydowskie w fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Część 2. Fotografie dotyczące okresu II wojny światowej i miejsc pamięci. „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa” 2027, z. 35, s. 365–384
Partridge Agnieszka: Cmentarze wojenne XI Okręgu Cmentarnego „Twierdza Kraków” w kontekście działalności architektonicznej Hansa Mayra. „Rocznik Krakowski” 2013, t. 79, s. 141–168
Proces ludobójcy Amona Leopolda Goetha przed Najwyższym Trybunałem Narodowym. Oprac. Stanisław Kosiński, Tadeusz Cyprian, Mieczysław Siewierski. Warszawa–Łódź–Kraków 1947
Rozmus Dariusz: Nagrobki i cmentarze żydowskie w Polsce – zarys zagadnień badawczych. „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 2002, t. 55, z. 4, s. 279–285
Rozmus Dariusz: Przestrzenne zastosowanie prawa religijnego na przykładzie cmentarza żydowskiego. „Rocznik Administracji i Prawa” 2015, t. 15, nr 1, s. 99–111
Stefaniak Janina, Zawadzka Janina: Krakowskie getto i obóz koncentracyjny w Płaszowie w oczach dziecka. Kalisz 2004
Stendig Jakub: Dewastacja cmentarzy, bożnic i zabytków żydowskich Krakowa podczas okupacji hitlerowskiej. W: W 3-cia rocznice zagłady ghetta w Krakowie (13.III.1943–13.III.1946). Red. Michał Borowicz, Nella Rost, Joseph Wulf. Kraków 1946, s. 183–189
Śmietana Marta, Karski Kamil: Uwagi i refleksje na marginesie badan archeologicznych na terenie obozu pracy przymusowej i koncentracyjnego Plaszow w Krakowie. W: Archeologia w miejscach pamięci. Prace archeologiczne a nielegalne poszukiwania. Przestępczość wobec dziedzictwa archeologicznego oraz martyrologicznego. Red. Katarzyna Krawczyk. Sztutowo 2019, s. 55–70
Wawrzyniak Joanna: ZBoWiD i pamięć drugiej wojny światowej 1949–1969. Warszawa 2009
Willner Jakub: Moja droga do Mauthausen. Lublin 1963
Zbroja Barbara: Hala przedpogrzebowa cmentarza żydowskiego przy ul. Jerozolimskiej w Podgórzu. „Rocznik Krakowski” 2003, t. 69, s. 171–186
Zbroja Barbara: Żydowska Gmina Wyznaniowa w Podgórzu 1891–1939. „Rocznik Krakowski” 2004, t. 70, s. 45–59
Zbroja Barbara: „Miasto umarłych”. Architektura Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868–1939. Kraków 2005
Zientara Maria: Krakowscy artyści i ich sztuka w latach 1939–1945. Kraków 2013
Żółciak Jarosław: Wytyczne do ochrony zasobu kulturowego Krzemionek Podgórskich. W: Szczepańska Małgorzata, Pilecka Elżbieta: Geologiczno-przyrodnicze rozpoznanie terenów pogórniczych Krzemionek Podgórskich dla potrzeb ochrony ich wartości naukowo-dydaktycznych i ekologicznych. Kraków 2005, zał. 6
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Szczegóły zob. w zakładce Prawa autorskie i udostępnianie.
