Dawne Śląskie Seminarium Duchowne w Krakowie w świetle kwerendy archiwalnej
DOI:
https://doi.org/10.32030/KRZY.2024.06Słowa kluczowe:
Kraków, Aleje Trzech Wieszczów, architektura, modernizm, gmachy publiczne, seminarium duchowne, rzeźbaAbstrakt
Gmach Śląskiego Seminarium Duchownego w Krakowie wystawiono, aby sprostać potrzebom duszpasterskim nowo powołanej diecezji w Katowicach. Okoliczności podjęcia tej decyzji przypomniano krótko w artykule. Monumentalna, trójskrzydłowa budowla powstała w latach 1926–1928 według projektu Zygmunta Gawlika i Franciszka Mączyńskiego. Surowa bryła, symetryczne formy, proste okna nadają budynkowi nowoczesny charakter. Modernizm, ale z ukłonem w stronę tradycji, stąd detale, płaskorzeźby, krata z motywem smoczych głów. Budynek nie jest dziełem jednorodnym – z jednej strony tandem architektów projektantów, z drugiej grupa katowickich kurialistów z biskupem Stanisławem Adamskim na czele, wspieranych przez architektów katowickich i poznańskich, starających się korygować projekt, udzielać rad już w trakcie realizacji. W artykule wykazano, że gmach uległ zasadniczym przekształceniom (geometria dachów, elewacje) w stosunku do pierwotnego projektu, podobnie zmienne w formie i funkcji było otoczenie budynku. Ustalono znaczącą część składu grupy młodych artystów dekorujących seminarium pod kierunkiem Xawerego Dunikowskiego, zidentyfikowano np. wykonawców poszczególnych płaskorzeźb w kaplicy. Dokonano nowych ustaleń dotyczących płaskorzeźb ewangelistów, stanowiących znak rozpoznawczy budynku. Historia i architektura budynku Śląskiego Seminarium Duchownego splatają się szczególnie mocno. Każda zmiana w architekturze i wyposażeniu ma mocne korzenie w przeszłości. Dzięki kwerendzie w archiwach krakowskich i katowickich dołączono do artykułu nieznany materiał fotograficzny, dokumentujący m.in. zapomniane zniszczenie gmachu w styczniu 1945 roku. Dopełniono wiedzę o dziejach gmachu podczas okupacji niemieckiej i w latach powojennych.
Bibliografia
100-lecie plebiscytu i trzeciego powstania śląskiego. Red Damian Recław. Gliwice 2022.
Album inżynierów i techników w Polsce. T. 1, cz. 3. Lwów [b.d.w.]
Anna Walewska. W: Encyklopedia teatru polskiego, 2016 [online].
[dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://encyklopediateatru.pl/osoby/14993/anna-walewska Arch. Edward Jan Litwin [online]. In memoriam. Pamięci architektów polskich, Marek Perepeczo, SARP Koszalin, 2024 [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://www.archimemory.pl/pokaz/edward_jan_litwin, 4952
Arch. Marian Andrzejewski [online]. In memoriam. Pamięci architektów polskich, Marek Perepeczo, SARP Koszalin, 2024 [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: ttps://www.archimemory.pl/pokaz/marian_andrzejewski,10329
Borowik Aneta: Słownik architektów, inżynierów i budowniczych związanych z Katowicami w okresie międzywojennym. Katowice 2012
Broński Krzysztof: Ruch budowlany w Krakowie pod okupacją hitlerowską. „Rocznik Krakowski” 1987, t. 53, s. 161– 182
Burno Filip: Zygmunt Gawlik 1895–1961 – architekt katedry katowickiej. Warszawa 2003
Burno Filip: Świątynie nowego państwa. Kościoły rzymskokatolickie II Rzeczypospolitej. Warszawa 2012
Cichy Stefan: Dzieje i dzień dzisiejszy Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego w Katowicach. „Z tej Ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 1984” 1984, s. 57–61
Cichy Stefan: Dziesięć lat Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego w Katowicach. „Z tej Ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 1991” 1990, s. 62–64
Chojecka Ewa [et al.]: Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku. Katowice 2004
Chwalba Andrzej: Dzieje Krakowa. T. 5. Kraków w latach 1939–1945. Red. Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki. Kraków 2002
Chwalba Andrzej: Okupacyjny Kraków w latach 1939–1945. Kraków 2002
Die Ordnungspolizei [online]. [dostęp 17 września 2024].
Dostępny w internecie: https://www.lexikon-der-wehrmacht.de/Zusatz/OrPo/Ordnungspolizei.htm
Domin Czesław (1929–1996) [online]. Panteon Górnośląski w Katowicach [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://panteon-gornoslaski.pl/postacie/domin-czeslaw-1929-1996/
„Dziennik Rozporządzeń Stoł. Król. Miasta Krakowa 1926”, R. 47
Dziennik Ustaw 1925, nr 72, poz. 501 Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r.
Fabiański Marcin, Purchla Jacek: Historia architektury Krakowa w zarysie. Kraków 2001
Felczyńska Agata: Bogusław Langman. W: Sakralne Dziedzictwo Małopolski, 2025 [online]. [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://sdm.upjp2.edu.pl/ludzie/boguslaw-langman
Franz Breithaupt [online]. Waldemar „Scypion” Sadaj, 7 września 2021 [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://www.dws-xip.com/reich/biografie/39719.html
Gmach Seminarium Śląskiego. Oprac. Aneta Borowik [online].
Krakowski Szlak Modernizmu, Instytut Architektury, 2020 [dostęp 14 września 2024]. Dostępny w internecie: https://szlakmodernizmu.pl/baza-obiektow/gmach-seminarium-slaskiego/
Gwizdałówna Jadwiga: Wawel podczas okupacji niemieckiej 1939–1945. Przemiany architektury. Echa architektury nazistowskiej. „Rocznik Krakowski” 2011, t. 77, s. 113–141
Hoffmann Hermann: Die Geschichte des Breslauer Alumnats: ein Beitrag zur Geschichte der Priesterbildung in Schlesien. Breslau 1935
Jadwiga Horodyska h. Korczak [online]. Maria Jadwiga Minakowska, Wielka genealogia Minakowskiej (Wielcy.pl) [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://www.sejm-wielki.pl/b/psb.8906.6
Julian Skokowski [online]. Muzeum Powstania Warszawskiego, 2024 [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://www.1944.pl/powstancze-biogramy/julian-skokowski,40494.html
Kaczmarek Grzegorz, Mikitin Janusz: Powstania śląskie 1919–1920–1921. Kraków 2019
Katedra Chrystusa Króla w Katowicach. Red. Stanisław Puchała, Anna Liskowacka. Katowice 2000
Karol Hukan (1888–1958) [online]. Muzeum Łazienki Królewskie [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://www.lazienki-krolewskie.pl/pl/katalog/artysci/karol-hukan
Karol Muszkiet (1904–1993) [online]. Salon Dzieł Sztuki Connaisseur [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://koneser.krakow.pl/pl/artysci/800-karol-muszkiet
Kiedos Józef, Olszar Henryk: Losy gmachu Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego w Katowicach. „Śląskie Studia Historyczno- Teologiczne” 1982, t. 15, s. 43–58
Kłakus Michał: Geneza i rozwój Śląskiego Seminarium Duchownego w Krakowie (1924–1945). W: Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne 1924–2004. Red. Józef Kupny. Katowice 2004, s. 15–50
Kodurowa Aleksandra: Xawery Dunikowski. Rzeźby, obrazy, rysunki. Katalog. Warszawa 1975
Kosiński Stanisław: August Hlond na Śląsku. W 60. rocznicę erygowania diecezji katowickiej. „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 1985, t. 18, s. 7–25
Ks. Biskup dr Herbert Bednorz. Kalendarium [online]. Klub Inteligencji Katolickiej w Katowicach [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://www.kik.katowice.opoka.org.pl/old/hbednorz.html
Książek Stanisław: Granice o podział diecezji wrocławskiej na komisariaty i dekanaty w latach 1914–1945. „Prawo Kanoniczne” 1976, t. 19, nr 3–4, s. 128–129
Lechowski Piotr: Biblioteki Krakowa w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945. Kraków 1999
Lewicki Jakub: Ocena wartości zabytków epoki modernizmu z 1 poł. XX wieku. Propozycja metody klasyfikacji. „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego” 2017, nr 3, s. 107–124
Linek Bernard: Geneza i przygotowania do plebiscytu górnośląskiego z 20 marca 1921. W: Powstania śląskie i plebiscyt górnośląski – perspektywa edukacyjna, muzealna i naukowa. Red. Krzysztof Kleszcz, Katarzyna Szawan. Opole 2022, s. 140–144
Lisiecki Arkadiusz (1880–1930) [online]. Panteon Górnośląski w Katowicach [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://panteon-gornoslaski.pl/postacie/lisiecki-arkadiusz-1880-1930/
Ludyga-Laskowski Jan J.: Wyzwolenie Śląska i Górny Śląsk. W: Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga pamiątkowa 1918–1928. Wyd. i red. nacz. Marian Dąbrowski, red. Piotr Lot. Kraków–Warszawa 1928, s. 137–138
Materiały do dziejów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie 1895–1939. Oprac. Józef E. Dutkiewicz, Jadwiga Jeleniewska-Ślesińska, Władysław Ślesiński. Wrocław 1969
Modernizm, socrealizm, socmodernizm, postmodernizm. Przewodnik po architekturze Krakowa XX wieku. Red. Dorota Leśniak-Rychlak, Michał Wiśniewski, Marta Karpińska. Kraków 2022
Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczpospolitej. T. 1. Kraków i województwo krakowskie. Red. Andrzej Szczerski. Kraków 2013
Maroń Franciszek: Historia diecezji katowickiej. Sytuacja Górnego Śląska po pierwszej wojnie światowej. „Nasza Przeszłość” 1975, t. 44, s. 9–87
Morcinek Gustaw: Śląsk. Przedm. Eugeniusz Kwiatkowski. Łomianki [2010]
Mroczko Marian. Związek Obrony Kresów Zachodnich 1921–1934. Powstanie i działalność. Gdańsk 1977, s. 170–172
Myszor Jerzy: Historia diecezji katowickiej. Katowice 1999
Niechciana stołeczność. Architektura i urbanistyka Krakowa w czasie okupacji niemieckiej 1939–1945. Red. nauk. Jacek Purchla. Kraków 2022
Odorowski Waldemar: Architektura Katowic w latach międzywojennych 1922–1939. Fotografie Stanisław Gadomski et al. Katowice 1994
Olszewski Andrzej K.: Nowa forma w architekturze polskiej 1900–1925. Teoria i praktyka. Wrocław 1967
Ostrowski Adam [online]. TEI Panorama [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://tei.nplp.pl/entities/7554
Piech Stanisław: W cieniu kościołów i synagog. Życie religijne międzywojennego Krakowa 1918–1939. Kraków 1999
Palion Adam: „Seminarium to też budynek”. Zarys historyczny powstania budynków Wyższego Śląskiego Seminarium Duchownego w Krakowie i w Katowicach. W: Wyższe Śląskie Seminarium Duchowne 1924–2004. Red. Józef Kupny. Katowice 2004, s. 139–174
Pospieszalski Karol M.: Polska pod niemieckim prawem 1939–1945. Poznań 1946
Purchla Jacek: Urbanistyka, architektura i budownictwo. W: Dzieje Krakowa. T. 4. Kraków w latach 1918–1939. Red. Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki. Kraków 1997, s. 153–155
Purchla Jacek: Hubert Ritter i hitlerowskie wizje Krakowa. „Rocznik Krakowski” 2005, t. 71, s. 159–187
Purchla Jacek: Ochrona i konserwacja architektury modernistycznej 1918–1939. Krakowska perspektywa. W: Architektura XX wieku i jej waloryzacja w Gdyni i w Europie. Red. Maria Jolanta Sołtysik, Robert Hirsch. Gdynia 2017, s. 259–264
Seminarium Śląskie nową siedzibą krakowskiej Filii Uniwersytetu SWPS [online]. Uniwersytet SWPS, 8 lutego
2024 [dostęp 7 września 2024]. Dostępny w internecie: https://swps.pl/centrum-prasowe/informacje-prasowe/34817-seminarium-slaskie-nowa-siedziba-krakowskiej-filii-uniwersytetu-swps
Skworc Wiktor: Ludzie i miasto. Wspomnienia z seminarium. „Z tej Ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 2008” 2007, s. 49–52
Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy: Dunikowski Xawery. Hasło oprac. Aleksandra Kodurowa. T. 2. Wrocław 1975, s. 116–123
Słownik biograficzny duchowieństwa (archi)diecezji katowickiej 1922–2008. Red. nauk. Jerzy Myszor, współpr. Damian Bednarski. Katowice 2009
Słownik biograficzny polskiego katolicyzmu społecznego. Red. Rafał Łatka. T. 3. Warszawa 2024
Solewski Rafał: Franciszek Mączyński i wspólnota sztuk w architekturze miasta. Realizacja idei „Gesamtkunstwerk” we wczesnej twórczości krakowskiego architekta. „Rocznik Krakowski” 1995, t. 61, s. 97–116
Solewski Rafał: Stary Kraków Franciszka Mączyńskiego. „Rocznik Krakowski” 1996, t. 62, s. 117–138
Solewski Rafał: Franciszek Mączyński (1874–1947) – krakowski architekt. Kraków 2005
Stanisław Marcinów. W: Nowotarscy artyści. Z cyklu twórcy pogranicza polsko-słowackiego. Wystawa multimedialna [online]. [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://muzeum.nowytarg.pl/nowotarscy-artysci/artysta/stanislaw-marcinow/index.html
Szkoła Michał: Śląskie Seminarium Duchowne i Częstochowskie Seminarium Duchowne w Krakowie – dziedzictwo dwudziestolecia międzywojennego. Studium z dziejów zarządzania organizacją. „Perspektywy Kultury” 2019, t. 27, nr 4, s. 91–106
Szubert Piotr: Stanisław Horno-Popławski [online]. Culture.pl, marzec 2003 [dostęp 2 marca 2024]. Dostępny w internecie: https://culture.pl/pl/tworca/stanislaw-horno-poplawski
Szymik Jan: Dawne Seminarium Duchowne w Widnawie. „Kalendarz Śląski 1997” 1996, s. 138–140
Szymkowicz Paweł: Polacy w Wyższym Seminarium Duchownym w Vidnavie. „Nasze Życie Głuchołaz” 2002, nr 10, z 8 maja, s. 9
Wanda Ślędzińska [online]. Wydział Rzeźby Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie [dostęp 17 września 2024]. Dostępny w internecie: https://rzezba.asp.krakow.pl/wydzial/pedagodzy/dawni-profesorowie/wanda-sledzinska/
Waluś Monika: Kolegium Śląskie przy Alejach: w planie przebudowa i hotel [online]. Wyborcza.pl. Kraków, 20 marca 2017 [dostęp 7 września 2024]. Dostępny w internecie: https://krakow.wyborcza.pl/krakow/7,44425,21520483,kolegium-slaskie-przy-alejach-w-planie-przebudowa-i-hotel.html
Weissmann Józef CM (1914–1991). W: E-ncyklopedia wiedzy o Kościele katolickim na Śląsku [online].
7 lipca 2022 [dostęp 7 września 2024]. Dostępny w internecie: https://silesia.edu.pl/index.php/Weissmann_J%C3%B3zef
Wiśniewski Michał: Architektura użyteczności publicznej.
W: Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczpospolitej. T. 1. Kraków i województwo krakowskie. Red. Andrzej Szczerski. Kraków 2013, s. 31–32
Wiśniewski Michał: Międzywojenny Kraków – modernizacja i modernizm jako problem konserwatorski. „Krakowska Teka Konserwatorska” 2017, t. 9, s. 9–43
Włodarczyk Małgorzata: Nowy Gmach Muzeum Narodowego w Krakowie. Z dotychczasowych dziejów, zwroty historii.
„Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2010 t. 55, z. 3, s. 37–48
Woźnica Franciszek. W: E-ncyklopedia wiedzy o Kościele katolickim na Śląsku [online]. 7 lipca 2022 [dostęp 7 września 2024]. Dostępny w internecie: https://silesia.edu.pl/index.php/Wo%C5%BAnica_Franciszek
Wroński Tadeusz: Kronika okupowanego Krakowa. Kraków 1974
Wycisło Janusz: Motywacje narodowych pielgrzymek Górnoślązaków do Krakowa na przełomie XIX i XX wieku.
Przeciwdziałania pruskiej policji. W: Kościół krakowski w życiu państwa i narodu polskiego. Red. Andrzej Pankowicz. Kraków 2002, s. 155–173
Zawadzki Jarosław: Architekt Zygmunt Gawlik 1895–1961.
Szkic biograficzny. „Rocznik Muzeum w Gliwicach” 1994, t. 10, s. 213–238
Zawadzki Jarosław: Zygmunt Gawlik – architekt, artysta, konserwator. „Ochrona Zabytków” 1994, t. 47, nr 1, s. 49–54
Zbroja Barbara: Architektura międzywojennego Krakowa 1918–1939. Budynki, ludzie, historia. Kraków 2013
Zbroja Barbara: Monumentalne i eleganckie – Aleje Trzech Wieszczów. W: Modernizmy. Architektura nowoczesności w II Rzeczpospolitej. T. 1. Kraków i województwo krakowskie. Red. Andrzej Szczerski. Kraków 2013, s. 119–163
Ziarkowski Dominik: Figura błogosławionej Salomei w Parku Zamkowym w Ojcowie. „Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera” [online]. 2008, t. 18, s. 79–90 [dostęp 7 września 2024]. Dostępny w internecie:https://docplayer.pl/17163638-Pradnikprace-i-materialy-muzeum-im-prof-wladyslawa-szaferapradnik-prace-muz-szafera-18-79-90-2008.html
Zimmerer Katarzyna: Życie codzienne niemieckich urzędników w Krakowie. W: Bednarek Monika, Gawron Edyta, Jeżowski Grzegorz, Zbroja Barbara, Zimmerer Katarzyna: Kraków – czas okupacji 1939–1945. Kraków 2010, s. 15–182
Związek Jan: Z dziejów Częstochowskiego Seminarium Duchownego w Krakowie (1926–1991). „Veritati et Caritati” 2016, t. 6, s. 349–419
Żebrok Franciszek: Dzieje Śląskiego Seminarium Duchownego. Narodziny i pierwsze lata. „Nasza Przeszłość” 1975, t. 44, s. 89–116
Żychowska Maria J.: Między tradycją a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywojennych. Kraków 1991
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Roman Marcinek
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Szczegóły zob. w zakładce Prawa autorskie i udostępnianie.
