Nieznane i zapomniane projekty klasycystycznych rogatek krakowskich. Przykład zastosowania wzorców architektonicznych
DOI:
https://doi.org/10.12797/RK.2025.91.03Słowa kluczowe:
Kraków, architektura, klasycyzm, rogatki, wzorceAbstrakt
W artykule zostały omówione projekty archiwalne klasycystycznych rogatek miejskich Krakowa z lat 1820‒1842. Tylko nieliczne z nich zostały zrealizowane, a budynki z tego czasu nie zachowały się. Plany architektoniczne rogatek sporządzano w Urzędzie Budownictwa Wolnego Miasta Krakowa. Ich analiza i powiązanie ze sobą zachowanych egzemplarzy obrazują proces kształtowania i modyfikacji modelu przeznaczonego do zastosowania w różnych punktach poboru akcyzy. Najwięcej zachowanych projektów dotyczy rogatki V, przy ulicy Długiej – wjeździe do Krakowa od strony Warszawy i Śląska. Architektura kilku z projektowanych od lat dwudziestych XIX wieku budynków rogatek krakowskich wykazuje związek z analogicznymi obiektami wzniesionymi nieco wcześniej w Warszawie. Były one znane autorom planów być może z autopsji, a na pewno z publikowanego w tym czasie albumu z rycinami tych obiektów. Nawiązanie do nich było zalecane władzom budowlanym przez Senat Wolnego Miasta Krakowa. Dowodzą tego odnalezione dokumenty.
Bibliografia
Atlas Historyczny Miast Polskich, red. Roman Czaja, t. 5: Małopolska, z. 1: Kraków, red. Zdzisław Noga, Kraków 2007.
Askanas Kazimierz, Sztuka Płocka, Płock 1991.
Barańska Iwona, Architektura Kalisza w dobie Królestwa Kongresowego, Kalisz 2002.
Bartel Wojciech, Ustrój i prawo Wolnego Miasta Krakowa (1815‒1846), Biblioteka Krakowska, nr 116, Kraków 1976.
Bęczkowska Urszula, Karol Kremer i Krakowski Urząd Budownictwa w latach 1837‒1860, Ars Vetus et Nova, t. 31, Kraków 2010.
Bieniarzówna Janina, Małecki Jan M., Dzieje Krakowa, t. 3: Kraków w latach 1796‒1918, Kraków 1979, Kraków w latach 1796‒1918, red. Janina Bieniarzówna, Jan M. Małecki, Józef Mitkowski, Kraków 1979.
Borowiejska-Birkenmajerowa Maria, Demel Juliusz, Działalność urbanistyczna i architektoniczna Senatu Wolnego Miasta Krakowa w latach 1815‒1846, Studia i Materiały do Teorii i Historii Architektury i Urbanistyki, t. 4, Warszawa 1963.
Dettloff Paweł, Dawne rogatki miejskie Krakowa, „Rocznik Krakowski”, T. 76: 2010, s. 61‒93.
Dettloff Paweł, Gmach Komisji Obwodowej w Olkuszu: przykład powstawania i funkcjonowania gmachów rządowych w Królestwie Kongresowym, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2012, nr 60 (1), s. 55‒71. DOI: 10.2478/v10026-012-0004-2.
Dettloff Paweł, O warszawskich rogatkach doby klasycyzmu i ich oddziaływaniu, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2025, tom 87, nr 3.
Encyklopedia Warszawy, red. Barbara Petrozalin-Skowrońska, Warszawa 1994.
Forssman Erik, Karl Friedrich Schinkel. Bauwerke und Baugedanken, München‒Zürich 1981.
Gallet Michel, Claude-Nicolas Ledoux. 1736‒1806, Paris 1980.
Getka-Kenig Mikołaj, Zagadnienia budownictwa cywilnego w pracach Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego okresu konstytucyjnego (1815‒1830), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 2022, nr 70 (1), s. 51‒70. DOI: 10.23858/KHKM70.2022.1.003.
Kalinowski, Wojciech, Zabudowa, w: Urbanistyka i architektura Radomia, red. Wojciech Kalinowski, Lublin 1979, s. 105‒154.
Kobielski Dobrosław, Pejzaże dawnej Warszawy, Warszawa 1965.
Krasnowolski Bogusław, Przekształcenia przestrzenne i architektoniczne w okręgu Wolnego Miasta Krakowa 1815‒1846, „Małopolska. Regiony ‒ Regionalizmy ‒ Małe Ojczyzny”, T. 19: 2017.
Krasnowolski Bogusław, Urbanistyka i sztuka Wolnego Miasta Krakowa, w: Rzeczpospolita Krakowska 1815‒1846. Materiały z sesji naukowej 23 maja 2015 roku pod redakcją Jerzego Wyrozumskiego, Kraków w Dziejach Narodu, nr 35, Kraków 2016.
Kwiatkowski Marek, Architektura w latach 1765‒1830, w: Sztuka Warszawy, red. Mariusz Karpowicz, Warszawa 1986.
Kwiatkowski Marek, Nieznane widoki i plany warszawskich odwachów i rogatek celnych, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1959, nr 21 (1), s. 84‒91. DOI: 10.11588/diglit.41528.11.
Lorentz Stanisław, Rottermund Andrzej, Klasycyzm w Polsce, Warszawa 1984.
Lulewicz Dominik, Regres, stagnacja czy postęp? W poszukiwaniu nowoczesnego oblicza Krakowa czasów Wolnego Miasta, w: Wolne Miasto Kraków. W poszukiwaniu nowoczesności, red. Łukasz Klimek, Kraków 2015.
Majewski Jerzy S., Warszawa nieodbudowana. Królestwo Polskie w latach 1815‒1840, Warszawa 2009.
Piotrowicz Dariusz, Rogatki miejskie w Kielcach, „Studia Muzealno-Historyczne”, T. 8: 2016, s. 11‒35.
Supranowicz Elżbieta, Nazwy ulic Krakowa, red. nauk. Aleksandra Cieślikowa, Kraków 1995.
Tessaro-Kosimowa Irena, Warszawa w starych albumach, Varsaviana, Warszawa 1978.
Wątroba Przemysław, Kubicki Jakub, w: Słownik architektów i budowniczych środowiska warszawskiego XV‒XVIII wieku, red. Paweł Migasiewicz, Hanna Osiecka-Samsonowicz, Jakub Sito, Warszawa 2016, s. 267‒275.
Zgórniak Marek, Wokół neorenesansu w architekturze XIX wieku. Podstawy teoretyczne i realizacje, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, t. 874, Prace z Historii Sztuki, nr 18, Kraków 1987.
Pobrania
Opublikowane
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Szczegóły zob. w zakładce Prawa autorskie i udostępnianie.
