O krzemieniu skałkowym do broni ognistej w Podgórzu i Galicji pod koniec XVIII i w XIX wieku, część 2

Abstrakt

Artykuł jest kontynuacją części pierwszej, opublikowanej w 36. zeszycie muzealnego rocznika naukowego  „Krzysztofory” (2018), w którym omówiono początki skałkarstwa w Galicji na przełomie XVIII i XIX wieku. Intensywny wyrób skałek do broni palnej w Galicji  trwał przez kilkadziesiąt lat – od 1788 roku do lat trzydziestych XIX wieku; w Podgórzu rozpoczął się zapewne  w 1789 roku. O krzemieniu używanym do wyrobu skałek na potrzeby armii austriackiej pisał geograf Franciszek  Siarczyński (1758–1829). Interesujące informacje o galicyjskim krzemieniu przekazał również Marcel de Serres  (1783–1862), wybitny francuski geolog i paleontolog, który w 1809 roku zwiedził Galicję; wymienił miasto Podgórze  (obecnie dzielnica Krakowa), gdzie krzemień wydobywany  był w wielkich ilościach. Na terenie Galicji produkcja skałek koncentrowała się  w dwóch obszarach krzemienionośnych – we wschodniej  i zachodniej części prowincji. Pierwszy obszar obejmował  Podole z fabrykami w Niżniowie i Brzeżanach. Krzemień  do wyrobu skałek pozyskiwano tu w cyrkułach: brzeżańskim – w okolicach Brzeżan, czortkowskim – w okolicy Zaleszczyk, stanisławowskim – w pobliżu Mariampola, Niżniowa, Tłumacza, Niezwisk, z terenów nad rzeką  Zbrucz. Drugi obszar położony był w zachodniej Galicji  na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, gdzie  skałki wytwarzano na Bielanach (obecnie część Krakowa),  w Dębniku pod Krzeszowicami, w Paczółtowicach (na terenie dzisiejszej gminy Krzeszowice), w Zelkowie i Aleksandrowicach (gmina Zabierzów), w Morawicy, Piekarach  i Mnikowie (gmina Liszki), w Ojcowie (gmina Skała),  w Zagaciach (gmina Czernichów), w Bęble i Wielkiej  Wsi (gmina Wielka Wieś), w Kwaczale (gmina Alwernia),  w Sąspowie (gmina Jerzmanowice-Przeginia) oraz Podgórzu (obecnie część Krakowa). Podgórze zyskało w pierwszej połowie XIX wieku szczególną sławę i popularność jako miejsce posiadające bogate złoża dobrego krzemienia  służącego do wyrobu „kamieni ognistych” do broni, które  tutaj były też wytwarzane. Na ślady po produkcji skałek znajdywane w trakcie  swoich podróży krajoznawczych w latach siedemdziesiątych  XIX wieku zwrócił uwagę Zygmunt Gloger (1845–1910),  etnograf i archeolog; jako pierwszy starał się wskazać różnice między narzędziami krzemiennymi z epoki kamienia  a XIX-wiecznymi wyrobami i pozostałymi po ich obróbce  odpadkami. Piotr Umiński (1830–1906) i Jan Nepomucen Sadowski (1814–1897) pisali o miejscach wytwarzania  skałek w Morawicy, gdzie znaleźli ślady tej wytwórczości.  O kontynuowaniu produkcji skałek jeszcze w 1876 roku  w Mnikowie i sąsiedniej Morawicy informował archeolog  Adam Honory Kirkor (1818–1886). W latach pięćdziesiątych XX wieku odkryto w Zelkowie pracownie skałkarskie  z XVIII i XIX wieku. W ostatnim okresie ich działania wytwarzano tu krzemienie do krzesiwek, a produkcji zaprzestano około 1880 roku.